آثار تاریخی سامرا

يك ـ مسجد جامع

اين مسجد در سال 237ه‍ .ق، به دستور متوكل، خليفه عباسي، ساخته شد. طول آن، 240 متر و عرض آن، 156 متر و مساحت آن، 37440 مترمربع است كه در زمان ساخته شدن، بزرگ‌ترين مسجد جهان اسلام بوده است. مسجد داراي شانزده ورودي بوده و به نوشته «مقدسي»، جغرافيدان مسلمان، با مسجد جامع اموي دمشق، رقابت مي‌كرده است. كاوش‌هاي باستان‌شناسي، نشان داده است كه ديوارهاي مسجد، با پوششي از تزيينات موزاييك، آراسته شده بود.[1] امروزه بيشتر بخش‌هاي داخلي مسجد، از بين رفته و تنها ديوارهاي بيروني آن، باقي مانده است. (تصوير شماره 272)

همچنين بيرون از ضلع شمالي مسجد، مناره منحصر به ‌فرد مسجد، جلب توجه مي‌كند كه به دليل شكل ويژه خود، از برجسته‌ترين مناره‌هاي جهان اسلام، به شمار مي‌آيد و تنها مناره مشابه آن كه نمونه كوچك‌ترش است، مناره مسجد ابودلف سامرا مي‌باشد. مناره مسجد جامع سامرا، به‌صورت برج مرتفعي است كه پله‌هاي آن، گرداگرد بيروني بدنه مناره، قرار دارد و از همين‌رو، به مناره «مَلويه»، شهرت يافته است. اين مناره، روي يك پايه مربع، به طول 33 متر و عرض سه متر، قرار دارد و ارتفاع بدنه آن نيز پنجاه متر است.[2] (تصوير شماره 273 و 274)

دو ـ مسجد ابودُلَف

اين مسجد، حدود بيست كيلومتري شمال سامرا، واقع است و در سال 247ه‍ .ق، به دستور متوكل، در محل شهر متوكليه، ساخته شده است. از نظر نما و معماري، تا حدود زيادي، شبيه مسجد جامع سامرا، اما كوچك‌تر از آن است. ابعاد آن 213 × 135 متر و داراي پانزده ورودي است. اين مسجد نيز همانند مسجد جامع سامرا، داراي يك مناره ملويه است. اما اين مناره، كوچك‌تر از ملويه سامرا مي‌باشد. ارتفاع پايه مربع مناره، 5/2 متر، مساحت آن، 2/11 مترمربع و ارتفاع بدنه آن، شانزده متر است.[3] (تصوير شماره 275)

سه ـ جوسق [يا كوشك] خاقاني

كاخ معتصم عباسي است كه بقاياي آن در شمال سامرا، واقع است. ساختن اين كاخ، هم‌زمان با تأسيس سامرا، به دستور معتصم در سال 221ه‍ .ق، آغاز شد.[4] اما به علت اينكه ساخت آن به فتح بن خاقان (متوفاي 247ه‍ .ق) وزير متوكل عباسي، نسبت داده مي‌شود، ازاين‌رو به جوسق خاقاني، معروف گشته است.[5] معتصم در اين كاخ، مردم را به حضور مي‌پذيرفت[6] و پس از مرگ در همين كاخ، دفن شد.[7]

پس از انتقال مجدد پايتخت خلافت عباسي از سامرا به بغداد، جوسق خاقاني، ويران شد و از مصالح آن براي احداث بناهاي جديد سامرا، استفاده گرديد. از اوايل قرن چهاردهم، اين بنا مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفت و در فاصله سال‌هاي 1907 تا 1988 م، در چند مرحله، كاوش‌هاي باستان‌شناسي در اين كاخ اجرا گرديد و بخش‌هايي از آن، شناسايي شد.[8]

جوسق خاقاني، بزرگ‌ترين كاخ دوره اسلامي در عراق و بلكه در تمام جهان اسلام، به شمار مي‌آيد. مساحت آن حدود 175 هكتار، تخمين زده شده است كه حدود 21 هكتار آن، زيربناي ساختمان‌ها و 71 هكتار آن، باغ بزرگي در محدوده حد فاصل بناها تا ساحل دجله، بوده است. اين كاخ، داراي تزيينات و نقاشي‌هاي ديواري زيبايي بوده است كه بخش‌هايي از آن، تا به امروز، باقي مانده است و در موزه‌هاي معتبر غرب، مانند موزه دولتي برلين و موزه هنر متروپوليتن، نگهداري مي‌شود.[9]

چهار ـ قصر المعشوق و قصر الجص

سمت غربي رود دجله، نزديك جاده اين شهر به موصل، بقاياي دو كاخ ديگر از كاخ‌هاي عباسيان، به نام‌هاي قصر المعشوق و قصر الجص، باقي مانده است.

قصر المعشوق كه به قصر العاشق نيز شناخته مي‌شود، حدود 125 كيلومتر با بغداد فاصله دارد و از كاخ‌هاي مهم دوره عباسي در سامرا، به شمار مي‌آيد. اين كاخ را معتمد عباسي، در سال 275ه‍ .ق، پيش از انتقال به بغداد ساخته است.[10]

قصر الجص، كاخ مهم ديگري است كه در منطقه حويلات، در شمال قصر المعشوق، واقع است. معتصم عباسي، اين كاخ را بنا كرده و نماي آن به شكل مربع است. در ساخت آن، از آجر، گچ و خشت استفاده شده است و ديوار سالن‌هاي آن، داراي تزيينات مي‌باشد.[11] (تصوير شماره 276 و 277)

پنج ـ گنبد صُليبي (مقبره خلفاي عباسي)

در زمين مرتفعي، در جنوب قصر المعشوق و تقريباً مقابل جوسق خاقاني، در سمت غربي رود دجله، واقع است و به نام گنبد صُلَيبي (القبة الصُلَيبية) شناخته مي‌شود. اين بنا، مقبره‌اي از قرن سوم هجري است كه بايد آن را از قديمي‌ترين بناهاي آرامگاهي اسلامي كه تا به امروز باقي مانده است، به شمار آورد. ساختمان بنا، در گذر زمان، به‌صورت نيمه ويرانه تبديل شده و گنبد آن، فرو ريخته بود. اما در دوره اخير، باستان‌شناسان، آن را بازسازي كرده‌اند.

درباره وجه تسميه و كاربري اين بنا، ميان پژوهشگران اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برخي آن را محل اعدام و به صليب كشيدن مخالفان حكومت عباسيان دانسته‌اند. برخي نيز آن را مقبره همسر يكي از خلفاي عباسي كه از قبيله صليب بوده، به شمار آورده‌اند.[12] هرتسفلد، باستان‌شناس آلماني، اشاره كرده است كه در جريان كاوش‌هاي باستان‌شناسي خود در اين بنا، در سال 1911م، در سردابه‌اي زير بنا، سه قبر يافته است كه با توجه به اشاره مورخان، مبني بر وفات و دفن سه تن از خلفاي عباسي كنار يكديگر در سامرا، بنابراين به احتمال زياد، اين بنا را بايد مقبره آنها دانست. اين سه خليفه عباسي، عبارت‌اند از: منتصر (متوفاي 248ه‍ .ق)، معتز (متوفاي 255ه‍ .ق) و مهتدي (متوفاي 256ه‍ .ق).[13]

اين مقبره، شامل اتاقي است كه نماي آن از بيرون، هشت ضلعي و از داخل، مربع است و البته شكل مربع آن، در ناحيه انتقال گنبد، به‌واسطه مقرنس‌هايي، به هشت ضلعي تبديل شده است. گرداگرد اتاق، رواقي به عرض 60/2 متر وجود دارد كه با ديوارهايي به عرض (قطر) 20/1 متر، احاطه شده است. شكل بنا، از بيرون، هشت‌ضلعي و طول هرضلع آن، از داخل، 30/6 و از بيرون، 70/7 متر است. همچنين اين بنا، داراي چهار ورودي اصلي است كه تقريباً در چهار جهت جغرافيايي اصلي، قرار دارد.[14] (تصوير شماره 278)

 

 

---