زیارتگاه‌های شهر نجف

اين مسجد در شرق شهر نجف، نزديك مرقد كميل بن زياد قرار دارد و از مساجد تاريخي نجف، به شمار مي‌آيد. دربارة علت نامگذاري اين مسجد، چند قول وجود دارد: (تصوير شماره 54)

الف) برخي معتقدند هنگام عبور كاروان اسراي اهل‌بيت:، سرهاي بريده امام حسين(عليه السلام) و يارانش را در اين محل بر زمين گذاشتند و از زمين، ناله و شيوني برخاست. از اين‌رو اين محل، به حنانه معروف شد.[1]

ب) براساس قول ديگر[2]، در اين محل، ميل يا ستوني وجود داشته است كه به گفته «ابن شهرآشوب»، هنگام عبور جنازه مطهر اميرمؤمنان(عليه السلام) از كوفه به نجف،
به نشانه تأسف و ناراحتي، كج شد.[3]

ج) برخي نيز معتقدند كه كلمه حنانه، از نام يك دير مسيحي به نام «حنّا» (از ديرهاي قديمي منطقه حيره)، گرفته شده كه پيش‌تر در محل مسجد، وجود داشته است و مي‌تواند بر ميل يا ستوني منطبق باشد كه در روايت امام صادق(عليه السلام)، به آن اشاره شده است.[4]

امروزه در اين مسجد، ضريحي منسوب به سر امام حسين(عليه السلام) وجود دارد كه به قولي، محل دفن سر شريف آن حضرت(عليه السلام) به شمار مي‌آيد.

اين مقبره در خيابان كمربندي نجف قديم، حدود 500 متري غرب حرم مطهر امام علي(عليه السلام) واقع است و به «صفّة صافي صفا» نيز شناخته مي‌شود. در اين مقبره، قبري وجود دارد كه به «صافي صفا» منسوب است. ديلمي در «ارشاد القلوب» خود، نقل كرده است كه روزي حضرت اميرمؤمنان(عليه السلام) كنار صحراي نجف نشسته بود. ناگاه ديد ناقه‌ سواري، جنازه‌اي را جلوي خود گرفته است و به سوي نجف مي‌آيد. چون نزديك شد، به حضرت سلام كرد. حضرت پاسخ سلامش را داد و از او پرسيد: «از كجا مي‌آيي» گفت: «از يمن». گفت: «اين جنازه كيست؟» گفت: «جنازه پدرم است. آورده‌ام در اين سرزمين دفن كنم». حضرت فرمود: «چرا او را در شهر خود، دفن نكرديد؟» گفت: «پدرم چنين وصيت كرد و گفت: مردي در آنجا دفن خواهد شد كه به شفاعت او مثل تعداد ربيعه و مُضر (دو قبيله بزرگ عرب) آمرزيده مي‌شوند». حضرت فرمود: «آن مرد را مي‌شناسي؟» گفت: «نه». حضرت، چند مرتبه فرمود: «به خدا! آن مرد، منم. حال برخيز و پدرت را به خاك بسپار».[5] مي‌گويند قبري كه در مقبره صافي صفا است، قبر همان مرد است. (تصوير شماره 55 تصوير و نقاشي از صافي يماني)

در اين مزار، مقامي منسوب به اميرمؤمنان(عليه السلام) نيز وجود دارد. اين مقام در حال حاضر، در دست بازسازي و توسعه است. (تصوير شماره 56)

مرقد كميل، در شرق شهر نجف، ميان ميداني وسيع در شمال بلوار كوفه قرار دارد كه به تازگي ساختمان آن، بازسازي شده و توسعه يافته است. كميل بن زياد نخعي، از ياران خاص امام علي(عليه السلام) و صاحب سرّ آن حضرت، به شمار مي‌آيد.[6] «ابن سعد»، وي را از طبقه اول تابعان ساكن كوفه، به شمار آورده و گفته است: «او با امام علي(عليه السلام) در جنگ صفين شركت كرد و ميان قوم خود احترام داشت و از وي، فرمان مي‌بردند».[7] همچنين كميل را از رؤساي شيعه[8] و يكي از هشت عابد و زاهد معروف كوفه بر شمرده‌اند.[9] او در زمان‌ ملازمت خود با اميرمؤمنان(عليه السلام)، احاديثي از ايشان و نيز برخي از احوال آن حضرت(عليه السلام) را نقل كرده است.[10] (تصوير شماره 57)

دعاي معروف كميل كه به دعاي خضر نيز شناخته مي‌شود، از ادعيه بسيار زيبا و پرفضيلت، با مضامين بالاي عرفاني است كه خواندن آن در شب‌هاي نيمه شعبان هر سال و نيز شب‌هاي جمعه سفارش شده است.[11] به روايت شيخ طوسي، كميل اين دعا را از اميرمؤمنان(عليه السلام) در حال سجده، در شب نيمه شعبان، شنيده است.[12] اما به روايت سيد بن طاووس، امام(عليه السلام) اين دعا را به كميل آموخته است و كميل، خود در اين‌باره مي‌گويد:

همراه با گروهي از اصحاب اميرمؤمنان(عليه السلام) در مسجد بصره، كنار آن حضرت نشسته بوديم كه بعضي از اصحاب گفتند: «معناي اين سخن خداوند عزوجل كه مي‌فرمايد: (فيها يفرَقُ كُلُّ اَمرٍ حَكيمِ)[13] چيست؟» حضرت فرمود: «اين مسئله، در شب نيمه شعبان رخ مي‌دهد. سوگند به خدايي كه جانم به دست اوست! هيچ بنده‌اي نيست؛ مگر آنكه همه امور او، اعم از خير و شر، كه از شب نيمه شعبان تا مثل آن، از سال آينده رخ مي‌دهد، در شب نيمه شعبان قسمت و مقدر مي‌گردد و هيچ بنده‌اي، آن را احيا نمي‌كند و دعاي «خضر» را نمي‌خواند؛ مگر آنكه خداوند، دعاي او را اجابت مي‌كند. زماني كه اميرمؤمنان(عليه السلام) به خانه رهسپار شد، شبانه به خدمت آن حضرت رسيدم. فرمود: «اي كميل! چه چيز باعث شد كه در اين زمان، نزد من بيايي؟» عرض كردم: «اي اميرمؤمنان! دعاي خضر»! فرمود: «اي كميل! بنشين. هرگاه اين دعا را حفظ كردي، در هر شب جمعه يا در هر ماه، يك بار يا در هر سال، يك بار يا در طول عمرت، يك بار آن را بخوان كه خدا تو را كفايت و ياري مي‌نمايد و به تو روزي عطا مي‌كند و هرگز آمرزش را از دست نمي‌دهي. اي كميل! مصاحبت طولاني تو با ما موجب گرديد تا آنچه را از ما درخواست نمودي، به تو عطا كنيم». سپس فرمود: بنويس: (اللهم انّي اسألك برحمتك التي وسعت كلّ شيء..). [تا آخر دعا].[14]

كميل در سال 82 ه‍ .ق، (در هفتاد يا نود سالگي)، به دست حجاج بن يوسف كه به دشمني با اهل‌بيت: شهرت داشت، به شهادت رسيد.[15] ابن عساكر (مورخ بزرگ)، كيفيت شهادت وي را چنين نقل كرده است كه روزي حجاج از «هيثم اسود»، سراغ كميل را گرفت تا او را به قتل برساند. اسود جواب داد: «او پيرمرد سالخورده‌اي است». حجاج گفت: «شنيده‌ام كه تفرقه مي‌اندازد». سپس دستور داد كه كميل را دستگير كنند. هنگامي كه كميل از قصد حجاج آگاه شد، از كوفه گريخت. چون حجاج به او دست نيافت، براي اينكه او را به زور تسليم كند، حقوق قبيله‌اش را كه از بيت‌المال تأمين مي‌شد، قطع كرد. هنگامي كه كميل از اين جريان آگاه شد، گفت: «از عمرم چند سالي باقي نمانده است. چرا باعث قطع روزي جماعتي شوم؟» ازاين‌رو وارد كوفه شد و به دارالاماره رفت و خود را تسليم كرد. حجاج مقابل او، نام علي(عليه السلام) را برد و كميل بر ايشان صلوات فرستاد. حجاج گفت: «به خدا قسم! فردي را بر تو مي‌گمارم كه كينه‌اش به علي، از محبت تو به او بيشتر باشد». سپس ادهم قيسي از اهل حمص را موظف به قتل كميل كرد و او نيز سر كميل را از بدن، جدا كرد. اما به قول ديگري، «ابوالجهم بن كنانه»، به دستور حجاج، كميل را گردن زد.[16] (تصوير شماره 58)

4. مزار امامزاده عمران بن علي(عليه السلام) 

در زيرزمين خانه يكي از خاندان «آل شربه»، در محله حويش (از محلات قديمي نجف)، قبري منسوب به عمران بن علي(عليه السلام) وجود داشته است[17] كه از وضعيت فعلي آن، اطلاعي به دست نيامد. در منطقه بابِل، در شمال شهر حله نيز زيارتگاهي به همين نام وجود دارد كه در بخش استان بابل، درباره اين زيارتگاه و شخصيت مدفون در آن، بيشتر سخن خواهيم گفت. (تصوير شماره 59)

5. مزارات آمنه، رقيه و زهرا، دختران امام حسن(عليه السلام) 

در خيابان سور (محيط) كه در محل حصار قديمي نجف، در جنوب بافت قديمي اين شهر ايجاد شده، سه مرقد منسوب به دختران امام حسن(عليه السلام)، به نام‌هاي آمنه بنت الحسن، زهرا بنت الحسن و رقيه بنت الحسن وجود دارد. البته درخور توجه است كه مورخان، ميان اين اسامي، تنها از دختري به نام رقيه، در شمار فرزندان امام حسن مجتبي(عليه السلام)،
ياد كرده‌اند و دختراني را به نام‌هاي آمنه و زهرا براي آن حضرت ذكر نكرده‌اند. نكته ديگر آن است كه با توجه به اينكه اهل‌بيت: از محل دفن اميرمؤمنان(عليه السلام) خبر داشتند و اين مراقد نيز در نقاطي است كه حدود چهارصد تا پانصد متر با حرم مطهر امام(عليه السلام) فاصله دارد، اين سؤال به ذهن مي‌رسد كه اگر اينها فرزندان بلافصل امام حسن(عليه السلام) بودند، چرا در بيابان‌هاي اطراف دفن شده‌اند و قبورشان با حرم مطهر فاصله دارد؟![18] (تصوير شماره 60)

6. مزار بنت الحسن(عليه السلام) 

در محله حويش نجف، مزاري وجود دارد كه به نام بنت الحسن (دختر امام حسن(عليه السلام شناخته مي‌شود. اما از اعتبار تاريخي، برخوردار نيست.[19] شايد برخي از نوادگان آن حضرت در اين مكان دفن باشند كه به جهت اختصار به دختران امام حسين(عليه السلام) شهرت پيدا كرده و واسطه‌ها حذف شده است، خصوصاً در قرون گذشته رسم بوده افراد را داخل منازل خود دفن مي‌كردند.

7. مقام امام زين‌العابدين(عليه السلام) 

اين مقام در خيابان كمربندي نجف قديم، نزديك مرقد صافي صفا قرار دارد. اهالي نجف، اين مقام را محل توقف و اقامت امام زين‌العابدين(عليه السلام) در زمان زيارت جدشان، اميرمؤمنان(عليه السلام) مي‌دانند. گفته مي‌شود ساختمان زيارتگاه در دوره صفوي، بنا گشته و در اواخر دوره عثماني نيز بازسازي شده است.[20] گفتني است براساس روايتي كه سيد بن طاووس نقل كرده، امام زين‌العابدين(عليه السلام) به كوفه وارد شده و در مسجد آن،
نماز گزارده و همراه با ابوحمزه ثمالي، به زيارت جد بزرگوار خود، اميرمؤمنان(عليه السلام) رفته است.[21] (تصوير شماره 61)

اين مقام، داخل خانه‌اي در محله عماره نجف، قرار داشته است.[22] اما از وضعيت فعلي آن، اطلاعي در دست نيست. محمد حنفيه، فرزند امام علي(عليه السلام) است كه در كشور عراق، زيارتگاهي نيز در منطقه «قره‌تپه» در استان ديالي به وي منسوب است كه در فصل پاياني اين كتاب، درباره آن سخن خواهيم گفت.

 

 

---