برقع

بُرْقُع و بُرْقَع از ريشه رباعي «ب ـ ر ـ ق ـ ع» و جمع آن براقع، به معناي پوشاننده صورت است[1] و به پوشش ويژه درِِ كعبه اطلاق مي‌شود.[2] پوشاندن كعبه با پرده مخصوص، پيشينه‌اي دراز دارد. (← پرده كعبه) دقيقاً معلوم نيست كه از چه هنگام افزون بر پرده اصلي، پرده ويژه ديگري براي در كعبه اختصاص يافته است. نصب سايبان‌هايي بالاي در كعبه در دوره متوكل عباسي، به صورت سنتي سالانه درآمد و خليفه هر سال در موسم حج، سايباني براي نصب بر سر در كعبه هديه مي‌داد.[3]

 

گويا نخستين يادكرد از برقع در كتاب تاريخ مكه فأسي به سال 819ق. آمده كه به زيبايي ويژه پرده در كعبه نسبت به پرده‌هاي سال‌هاي گذشته اشاره مي‌كند.[4] قلقشندي نيز در گزارشي از پرده در كعبه، طول آن را به سال 801ق. به اندازه خود در شمرده و از نوشته‌هايي بر آن به رنگ سفيد ياد كرده است.[5] از گونه گزارش‌هاي اين دو تن برمي‌آيد كه اين پرده در اوايل سده نهم ق. نصب شده و هنگام ساخت آن به پيش از اين تاريخ بازمي‌گردد. همچنين قلقشندي مي‌گويد كه اين پرده در سال‌هاي بعد از ابريشم سياهي درست مي‌شد كه روي آن گلدوزي‌هاي نقره‌اي پوشيده از طلا وجود داشت.[6]سلطان سليم عثماني بر زيبايي‌هاي برقع بيش از پيش افزود و آذين‌بندي آن را به نهايت زيبايي رساند. كوشش براي زيبا كردن برقع در دوران عثماني، با پديد آمدن امكانات فني جديد، ادامه و تطور يافت.[7] 

 

پس از روي كار آمدن آل سعود و خودداري مصر از ارسال پرده كعبه، تهيه چهارچوب و پرده در مزين به طلا و نقره در خود عربستان صورت گرفت. دولت سعودي به سال 1221ق. پرده‌اي به رنگ قرمز و آراسته شده با طلا و نقره بر در كعبه آويخت.[8] اين پرده كه اكنون در كارگاهي در مكه آماده مي‌شود، از لحاظ شكل عمومي و تزئينات و آيات نوشته بر آن، مانند پرده ساخت مصر است و تنها تغييراتي اندك از جمله جابه‌جايي يا حذف برخي آيات و عبارات ديني در آن، ديده مي‌شود.[9] (تصوير شماره 7) نيز سعودي‌ها اخيرا قطعه‌اي پنجم را به برقع افزوده‌اند كه در پايين آن قرار گرفته و عبارت اهدا را روي آن نوشته‌اند. با پيوستن اين قطعه، ارتفاع برقع به هفت و نيم متر و عرض آن به چهار متر رسيده است.[10]

 

برقع همراه پرده اصلي كعبه از گذشته تا كنون در اختيار بني‌شيبه* قرار مي‌گرفت. بر پايه گزارش فأسي، پيشترها اميران مكه پرده درِ كعبه و بخشي بزرگ از جامه آن را با بهاي شش هزار درهم از آنان مي‌خريدند. اين سنت را عنان بن مغامس بن رميثه آن گاه كه در سال 788ق. امير مكه شد، پديد آورد و پس از او بيشتر اميران مكه از آن پيروي كردند. سيد حسن بن عجلان كه به سال 798ق. امير مكه شد، پرده در كعبه و جامه مقام ابراهيم را از شيبي‌ها مي‌گرفت و در اختيار بزرگان و پادشاهان مورد نظر خويش قرار مي‌داد.[11] در دوران جديد، جامه كعبه ميان اميران مكه و خاندان شيبي تقسيم مي‌شد. پرده در كعبه به اميران مكه مي‌رسيد و اين تقسيم تا روزگار شريف حسين بن علي ادامه داشت. هنگامي كه ملك عبدالعزيز آل سعود به سال 1343ق. به حجاز دست يافت، جامه كعبه را همراه ديگر مشتقات آن به خاندان شيبي بازگرداند. اين وضعيت تا هنگام ساخت جامه از جانب دولت عربستان ادامه داشت و جامه كعبه يكي از حقوق شيبيان شد.[12] به سال 1378ق. دولت عربستان فروش جامه كعبه را ممنوع اعلام كرد و از آن پس، در برابر آن، مبلغي را سالانه در اختيار شيبيان قرار مي‌دهد.[13]

 

ƒ ويژگي‌هاي برقع

جنس قسمتي از برقع، ابريشم و اطلس سياه رنگ به مساحت 46 ذراع و ربع و بخش ديگر آن پارچه اطلس خارجي به رنگ قرمز و سبز است. اين دو بخش به يكديگر پيوسته‌اند و روي آن‌ها نقش و نگارهاي زيبا با تارهاي نقره‌اي و طلاييِ خالص ديده مي‌شود. اين پرده دو آستر دارد و پيرامون و وسط آن، نوار پهن پنبه‌اي به صورت مفتول جاي گرفته است.[14]

 

طول و عرض برقع كمي بيش از اندازه درِ كعبه است تا هنگام آويخته شدن كاملاً آن را بپوشاند. پوشش در كعبه از چهار قطعه تشكيل مي‌شود: قطعه فرازين به نام «عتبه»، قطعه زيرين به نام «طراز»، قطعه دنباله طراز به نام «قائم صغير» و قطعه انتهايي با نام «قائم كبير» كه در آن شكافي قرار دارد. قطعه «عتبه» مساحتي به اندازه 4312 ذراع دارد و وزن تارهاي نقره‌اي سفيد و نيز طلايي بافته شده در آن 311404 مثقال است. قطعه طراز داراي مساحت 4311 ذراع و وزن تارهاي زينتي آن 311057 مثقال است. قطعه «قائم صغير» نُه ذراع مساحت دارد و تارهاي زينتي آن به 901 مثقال مي‌رسد. «قائم كبير» 4311 ذراع مساحت دارد و وزن زينت‌هاي روي آن 321455 مثقال است. افزون بر اين چهار قطعه، قطعه‌اي به نام «وصله» نيز در برقع ديده مي‌شود كه دو قطعه «قائم صغير» و «قائم كبير» را به هم پيوند مي‌دهد و داراي تارهاي نقره‌اي به مقدار 43 مثقال است. روي همه قطعه‌ها، آياتي با آرايه‌هاي اسلامي به صورت طرح برجسته، زردوزي و طراحي و با نخ نقره داراي روكش طلا، اجرا شده است.[15]

 

روي پرده در كعبه وسايلي نيز قرار داده مي‌شود: 1. شش صفحه نقره‌اي با عيار 90 كه با طلاي زرد ونيزي طلاكاري شده‌اند و هر يك از آن‌ها روي دو چتر آفتابگير قرار دارد. 2. دوازده چتر بافته شده از ابريشم سرخ كه روي آن‌ها با تارهاي نقره‌اي و طلايي تزيين و با پوست بُز دباغي شده، آستر گشته و بر هر يك از آن‌ها، منگوله‌اي از نخ‌هاي پنبه‌اي هندي قرار دارد. 3. دوازده عدد منگوله نخي ساخته شده از پنبه هندي سرخ و تارهاي نقره‌اي زرد و سفيد و نيز تارهاي طلايي كه هر يك از آن‌ها روي يك چتر قرار دارد.
4. پنج منگوله نخي ساخته شده از ابريشم سياه و تارهاي نقره‌اي و طلايي و نيز تارهاي نقره‌اي به رنگ زرد و سفيد كه هر يك از آن‌ها داراي قيطاني از ابريشم سياه است.[16]

 

ƒ نوشته‌هاي روي برقع

 در پيرامون پرده دَر كعبه، حاشيه‌اي مستطيل شكل، آراسته به نقش و نگارهايي ديده مي‌شود كه در ميانه آن، مستطيل‌هاي بيضي شكل و اشكال مربع وجود دارد و در زمينه هر يك از آن‌ها، آيات قرآن و عبارات ديني به چشم مي‌خورد. در سراسر اين مستطيل از درون، يازده دايره و مستطيل‌هاي بيضي شكل ديده مي‌شود. در هشت دايره، عبارت «اَللهُ رَبِّي» و در سه دايره عمودي در ميانه پرده از بالا به پايين، عبارت «اَللهُ حَسْبِي» نقش بسته است و در زمينه همه مستطيل‌هاي بيضي شكل كه در سر تا سر درون حاشيه قرار دارد و شمار آن‌ها به 10 مي‌رسد، «سوره فاتحه» نوشته شده است؛ در بخش بالاي پرده دو مستطيل بيضي شكل قرار دارد كه ميان آن دو، يك دايره با عبارت «اَللهُ حَسْبِي» ديده مي‌شود و در زمينه دو مستطيل، آيه قرآنيِ (قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِك ِ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّك ِ قِبْلَةً تَرْضَاهَا) (بقره/2، ۱۴۴) نقش بسته است. زير اين دو مستطيل، بيضي بزرگي قرار دارد كه حاوي اين آيه است: (قُلْ يَا عِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) (زمر/39، ۵۳) در آذين‌بندي اخير پرده درِ كعبه، به جاي آن، اين آيه آمده است: (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ *وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَة مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّة عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْاَرْضُ أعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ) (آل‌عمران/3، ۱۳۳).

 

در بخش زيرين آن، مستطيلي ديگر قرار دارد كه درون آن، چهار دايره به شكل گلابي است و پيرامون آن‌ها با تارهايي زينت يافته و در زمينه هر يك از آن‌ها آيه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (نور/24، ۳۵) نقش بسته و زير آن، دو مستطيل بيضي شكل قرار دارد كه ميان آن دو، دايره‌اي با عبارت «الله حسبي» ديده مي‌شود. در زمينه دو مستطيل ياد شده، قسمتي از آية الكرسي (بقره/2، ۲۵۵) نوشته شده است و زير آن، خانه بيضي شكل بزرگي ديده مي‌شود كه در زمينه‌اش اين آيه نقش بسته است: (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ). (فتح/48، ۲۷) نيز در زير آن، دو خانه بيضي شكل جاي دارد كه ميان آن دايره‌اي با عبارت «الله حسبي» نقش بسته و در زمينه آن دو، بقيه آية الكرسي نوشته شده و زير آن‌ها دو دايره بزرگ قرار دارد كه ميان آن دو، چهار مستطيل كوچك ديده مي‌شود. در هر يك از دايره‌ها سوره اخلاص نوشته شده و در مركز دايره، عبارت «اَللهُ جَلَّ جَلالُهُ» نقش بسته است. در زمينه مستطيل‌هاي چهارگانه، اين نوشته‌ها ديده مي‌شود: (رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِينَ) (اعراف/7، 23) (رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْك ِ رَحْمَةً إِنَّك ِ أَنْتَ الْوَهَّابُ) (آل‌عمران/3، 8). در آذين اخير پرده درِ كعبه، مستطيل‌هاي چهارگانه و نوشته‌هاي روي آن حذف شده است. در يكي از دو دايره بزرگ كه در سمت راست بيننده قرار دارد، «سوره اخلاص» و در ديگري آيه (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً) (فتح/48، ۲۹) نقش بسته است. در مركز اين دو دايره (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) ديده مي‌شود. در گذشته زير آن مستطيلي بزرگ قرار داشت كه امروز برداشته شده است. در اين مستطيل، اين سوره نقش بسته بود: (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * لاِِيلاَفِ قُرَيْش * إِيلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ * فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْف * صَدَقَ اللهُ العَظيم) (قريش/106، 1-4).

 

پس از آن، چهار خانه بيضي شكل ديده مي‌شود كه هر دو عدد از آن‌ها، يكي بر ديگري قرار دارد و در ميانه آن‌ها مستطيلي جاي دارد كه بخش بالاي آن، همانند رأس مثلث كشيده شده است و در هر يك از دو خانه فرازين، عبارت «لا اِله اِلا الله الْمَلِكِ الحَقّ المبين» و در هر يك از دو خانه زيرين، عبارت «مُحَمَّدٌ رسول الله الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلأَمِين» نوشته شده است و در خانه مثلث شكل بالاي آن، عبارت «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ * رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوَالِدَيَّ و َلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ» (ابراهيم/14، 40-41) نگاشته شده است. در واپسين تغيير، خانه‌هاي چهارگانه به شش عدد افزايش يافته كه هر سه عدد از آن‌ها يكي بر ديگري جاي دارد و در ميانه آن‌ها، مستطيل رأس مثلثي قرار داده شده است. بر زمينه مستطيل نخستين از بالا، عبارت «لا اله الا الله الملك الحق المبين» و بر مستطيل برابر آن در سمت چپ، عبارت «مُحَمَّدٌ رسول الله الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلأَمِين» را نوشته‌اند و در مستطيل‌هاي چهارگانه باقيمانده، اين سوره نقش بسته است: (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * لاِِيلاَفِ قُرَيْش * إِيلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَ الصَّيْفِ * فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْف * صَدَقَ اللهُ العَظيم) (قريش/106، 1-4). در زمينه مستطيل رأس مثلثي، آيه (قُلْ يَا عِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ *وَ أَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمْ الْعَذَابُ ثُمَّ لاَ تُنْصَـرُونَ) (زمر/39، ۵۳-54) جايگزين آيه پيشين شده است؛ در بخش پاياني پرده درِ كعبه، قطعه پنجم جاي دارد كه شامل دو مستطيل بزرگ است و زمينه آن به استثناي دو مستطيل كوچك در ميانه آن، با نقش و نگارهايي زينت شده و در زمينه دو مستطيل كوچك مياني، عبارت «اهداي جامه كعبه» نوشته شده است. در يكي از آن دو، عبارت «صنعت هذه الكسوة في مكّة المكرمة وأهداها الي الكعبة المشرّفة» و در ديگري نام پادشاه حاضر با وصف «خادم الحرمين الشريفين» و سپس عبارت «تقبّل الله منه سنة 1403ق» نگاشته شده است.[17]

 

---