تحفة الحرمین (۱)

سفرنامه حج تركي، نوشته يوسف نابي شاعر ترك‌زبان سده يازدهم ق.

 

اين اثر سفرنامه‌اي ادبي است كه با نثري دشوار و آميخته به شعر، سفر يوسف نابي شاعر ترك‌زبان به سال 1079ق. را گزارش مي‌كند. اين اثر از نمونه‌هاي برجسته ادبيات دوره عثماني است و اهميت آن بيش از آن‌كه وامدار آگاهي‌هاي تاريخي يا جغرافيايي باشد، رهاورد ارزش ادبي آن است.

 

يوسف نابي از شاعران بزرگ دوره عثماني (1052-1124ق./ 1642-1713م.) در شهر اورفا در جنوب شرقي تركيه زاده شد و بعدها در دوران حكومت سلطان محمد چهارم (حك: 1648-1687م.) از زادگاه خود به استانبول آمد. وي با مصطفي پاشا از بزرگان حكومت عثماني آشنايي داشت و از حمايت او برخوردار بود. از او آثاري منظوم به تركي و فارسي مانند ديوان اشعار تركي و ديوانچه فارسي به جاي مانده است.[1]

 

تحفة الحرمين سفرنامه‌اي ادبي است كه مطالب جغرافيايي آن گسترده نيست.[2] گزارش‌هاي نابي از منازل سفر و شهرهاي ميان راه و حتي آداب و رسم‌هاي مردم، رنگي ادبي و شاعرانه دارد و بازتاب احساسات شاعرانه او است. هدف از نگارش اين كتاب، برانگيختن مردم به سفر حج و يادآوري زيبايي و معنويت حج براي كساني است كه پيشتر به حج رفته‌اند. (ص163)

 

نثر كتاب همواره با آرايه‌هاي ادبي و مضمون سازي‌ها و عبارت‌پردازي‌هاي شاعرانه دشوار و ديرياب آميخته است. اشعار كوتاه و بلند فراوان در متن كتاب آمده كه بسياري از آن‌ها فارسي است. با اين‌كه نابي به زبان فارسي نيز شعر مي‌سروده، بسياري از اشعار فارسي كتاب برگرفته از منظومه‌هاي شاعران فارسي‌سرا همچون جامي و به ويژه منظومه فتوح الحرمين سروده شاعر ايراني محيي الدين لاري در بزرگداشت حج و حرمين است.[3] (براي نمونه: ص251، 300، 324) نثر كتاب آميخته به واژگان و تعابير و جمله‌هاي فارسي است. (براي نمونه: 248-249، 251)

 

كتاب تحفة الحرمين سرمشق برخي از آثار پسين از جمله نهجة المنازل نوشته محمد اديب بوده است. اين اثر در ميان نويسندگان فارسي‌زبان نيز شناخته شده است. تحفة الحرمين رافع كه به زبان فارسي نگاشته شده، ترجمه‌اي از سفرنامه نابي است.[4] شواهدي بر تأثيرپذيري نايب الصدر شيرازي از اين اثر در نگارش سفرنامه‌اش با عنوان تحفة الحرمين نيز در دست است. (ص105، 108)

 

يوسف نابي از مصطفي پاشا رخصت سفر گرفت و با ميانجيگري او، قصيده‌اي در وصف حرمين كه با تصاوير برخي از بناهاي حرمين همراه بود، به شاه تقديم كرد. بدين ترتيب، سلطان عثماني هزينه‌هاي سفر وي را بر عهده گرفت و نامه‌اي براي رعايت حال او به حكمران مصر عبدالرحمن پاشا نوشت. (ص58)

 

يوسف نابي با كارواني كوچك سفر خود را از استانبول آغاز كرد. او با كاروان استانبول به حج نرفت؛ زيرا مسيري كه پيمود و نيز مدت اقامتش در شهرهاي مسير، بيش از زمان اقامت كاروان حج رسمي بود. (ص55) نابي در سفرنامه خود به شرح كامل منازل حج نپرداخته؛ اما سفرنامه او يكسره از آگاهي‌هاي تاريخي و جغرافيايي خالي نيست. وي در هر شهر به زيارت مكان‌هاي زيارتي رفته و گاهي به مناسبت، از اوضاع سياسي يا رخدادهاي تاريخي سخن رانده است.

 

او سفر خويش را از اسكودار آغاز كرد و با گذر از ازنيك، اسكي شهر، آق شهر، و لاديك به قونيه رسيد و در آن جا به زيارت قبر جلال الدين مولوي رفت و از كتابخانه شهر ديدار كرد. (ص165-175) در ادامه مسير، با گذر از ارگلي به انطاكيه رسيد و قبر حبيب نجار را زيارت كرد. (ص175) سپس به حلب رفت و در آن جا قبر زكرياي پيامبر را زيارت نمود. (ص176) آن گاه از راه رود فرات به زادگاهش اورفا سفر كرد و 50 روز در آن جا ماند. (ص64، 177) سپس به حلب بازگشت و از آن جا به حمص رفت و در آن جا قبر بايزيد بسطامي را زيارت كرد. (ص187) مقصد پسين وي دمشق بود. او در سفرنامه خود، از جامع اموي و صالحيه شام گزارش‌هايي آورده است. (201-205)

 

نابي از دمشق به قدس رفت و مدتي كوتاه در آن شهر ماند و سپس راهي قاهره شد. (ص219) با گذر از عسقلان، غزه، عريش، صحراي سينا و صالحيه به قاهره رسيد. (ص233) در قاهره، با استقبال عبدالرحمن پاشا روبه‌رو شد و اين آغازي بر دوستي ديرين آنان بود. جمعيت قاهره تعجب نابي را برانگيخته است. او از فراواني مساجد و رقابت چراكسه و كردها بر سر ساخت مسجد گزارش داده است. (ص237-238) در قاهره از جامع الازهر، جامع ابن طولون، رأس‌الحسين و اهرام مصر ديدار كرد. (ص238-244) سرانجام در بيستم شوال 1089ق. به كاروان حج مصر پيوست و از راه حج مصريان كه از منازلي مانند صحراي تيه، طور سينا، عقبه، بدر حنين، و رابغ مي­گذشت، به مكه رسيد. (ص248-255)

 

نابي با زباني شاعرانه برخي از مناظر و رخدادهاي اجتماعي را گزارش كرده است. براي نمونه، يك جا به شرح قهوه‌خانه‌هاي شام پرداخته (ص195) و جاي ديگر از جشن بزرگي در دمشق كه به مناسبت فتح قلعه چهرين به دست لشكر عثماني بر پا شده بود، گزارشي به دست داده است. (ص207)

 

آگاهي‌هاي جغرافيايي و تاريخي سفرنامه در باره مكه و مدينه بسيار اندك است. نابي در مكه و مدينه بيشتر به بيان احساسات معنوي و مدح و بزرگداشت مكان‌هاي مذهبي مكه و مدينه پرداخته است. وي پس از گزاردن مناسك حج براي رفتن به مدينه با كاروان شام همراه شد و در اول محرم سال 1090ق. به مدينه رسيد. (ص68) در باره مدينه، افزون بر بزرگداشت مسجدالنبي، از بقيع و قبرهاي عباس و امام حسن و امام زين العابدين و امام جعفر صادق و امام محمد باقر و عقيل و خواجه محمد پارسا سخن گفته و به وصف احد، مسجد ذوقبلتين و مسجد قبا پرداخته است. (ص336-346) وي راه بازگشت خود را در چند كلمه خلاصه كرده و گمان مي‌رود با كاروان شام به وطن بازگشته است. (ص355)

 

تحفة الحرمين نابي را مندرس جوشقون تصحيح كرده و به الفباي لاتيني برگردانده و مقدمه‌اي مفصل در باره كتاب بدان افزوده است. اين كتاب را وزارت فرهنگ تركيه به سال 2009م. در آنكارا در 359 صفحه وزيري به چاپ رسانده است.

 

 

---