چاه اَنّاء
از چاه‌های کمتر شناخته شده مدینه چاه اناء در منطقه عوالی مدینه، در پایین حره بنی‌قریظه٭، واقع شده، و به بنی‌قریظه تعلق داشته است.[1] احتمالاً موقعیت جغرافیایی این چاه در محل مسجد بنی‌قریظه بوده است.[2] اما تاریخ حفر و حفرکُننده آن،
از چاه‌هاي كمتر شناخته شده مدينه
چاه اناء در منطقه عوالي مدينه، در پايين حره بني‌قريظه٭، واقع شده، و به بني‌قريظه تعلق داشته است.[1] احتمالاً موقعيت جغرافيايي اين چاه در محل مسجد بني‌قريظه بوده است.[2] اما تاريخ حفر و حفركُننده آن، نامشخص است. عبارت‌هاي مختلفي مانند اَنّا، اُنّا يا اَنّا با الف كوتاه و بلند، به صورت مشدد يا غير مشدد از واژه اناء ضبط كرده‌اند.[3] برخي صورت ابا، اني و ابي را هم آورده‌اند؛ از جمله ياقوت حموي (م.626ق.) در ترجيح شكل اَبّا، وجود چند رود و چشمه همنام در كوفه و جاهاي ديگر را مورد استناد قرار داده است.[4] بجاوي هم صورت اَبّا را قول اصلي و اَنّا را به قولي ناشناخته نسبت داده است.[5] برخي از نحويان بر آنند كه اين واژه را بايد به صورت اَنَّي بخوانند.[6]
بر اساس گزارش‌هاي منابع متعدد كه عمدتاً از ابن اسحاق گرفته شده[7]، پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) بعد از پايان غزوه خندق٭، آماده مقابله با پيمان‌شكنان بني‌قريظه شد[8] و در سر چاه اناء منزل كرد.[9] حضرت فرمان داد خيمه‌گاهي سر چاه اناء نصب كنند و در آن‌جا به استراحت پرداخت و از آب آن نوشيد، وضو گرفت و در مصلايي مهيا شده، نماز خواند و مركبش را بر درختي، در زمينِ متعلق به مريم بنت عثمان، بست.[10] برخي اتراق پيامبر(صلي الله عليه و آله) بر سر چاه انا را براي پيوستن مردم به ايشان در اين محاصره دانسته‌اند.[11] گزارش‌هاي ديگر بيانگر اين است كه چاه انا و محل برپايي خيمه پيامبر(صلي الله عليه و آله) نزديك قلعه‌ها و منازل بني‌قريظه بوده و با توجه بيشتر، صداي افراد داخل قلعه شنيده مي‌شده است.[12] گفته شده بني‌قريظه چاه‌هاي مختلفي داشته كه يكي از آن‌ها چاه انا بوده است.[13] در صورتي كه پاره‌اي از سيره‌نگاران، مانند ابن سيدالناس (م.734ق.)، هنگام سخن از محاصره بني‌قريظه، تنها از خيمه زدن پيامبر(صلي الله عليه و آله) سر يكي از چاه‌هاي بني‌قريظه، بدون نام بردن از
چاه اناء، ياد كرده‌اند.[14]
چاه اناء، ياد كرده‌اند.[14]
به هر روي، اطلاعات ما از چاه اناء بسيار محدود است و تنها در رخداد محاصره بني‌قريظه از آن نام برده‌اند و درباره وضع چاه، انهدام‌ها و بازسازي‌هاي احتمالي بعدي چيزي گزارش نشده است. همچنين برخي از معاصران، درباره موقعيت كنوني چاه، اظهار بي‌اطلاعي كرده و تنها احتمال داده‌اند كه موقعيت چاه نزديك مسجد بني‌قريظه باشد.[15] برخي هم اين احتمال را كه چاه نام ديگري داشته و فراموش شده، بعيد ندانسته‌اند.[16]
منابع
الاصابة في تمييز الصحابه: ابن حجر العسقلاني (773-852ق.)، به كوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415ق؛ الامكنة و المياه و الجبال و الآثار: نصر بن عبدالرحمن الاسكندري (م.561ق.)، رياض، مركز الملك فيصل للبحوث و الدراسات الاسلاميه، 1425ق؛ البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن كثير (700-774ق.)، بيروت، مكتبة المعارف، 1411ق؛ تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوك): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ تاريخ معالم المدينة المنورة قديماً و حدينا: احمد ياسين الخياري (م.1380ق.)، رياض، مكتبه الملك فهد، 1419ق؛ حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، مشعر، 1375ش؛ سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الشمس الشامي (م.942ق.)، به كوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق؛ السيرة النبويه: عبدالملك بن هشام (م.218ق.)، تحقيق مصطفي السقاء و عبدالحفيظ شبلي و ابراهيم الابياري، بيروت، دار المعرفه، بي‌تا؛ عيون الاثر في فنون المغازي و الشمائل و السير (السيرة النبويه): فتح‌الدين محمد بن سيد الناس (م.734ق.)، به كوشش ابراهيم محمد رمضان، بيروت، دار القلم، 1414ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ مراصد الاطلاع علي اسماء الامكنه و البقاع و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به كوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛ المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، 1411ق؛ معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ موسوعة العتبات المقدسه: جعفر الخليلي، بيروت، الاعلمي، 1407ق؛
وفاء الوفاء باخبار دار المصطفي: علي بن
عبدالله السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
وفاء الوفاء باخبار دار المصطفي: علي بن
عبدالله السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
علي احمدي ميرآقا
[1]. السيرة النبويه، ج2، ص234؛ معجم البلدان، ج1، ص298-299؛ معالم الاثيره، ص33.
[2]. تاريخ معالم المدينه، ص277.
[3]. سبل الهدي، ج7، ص222؛ وفاء الوفاء، ج3، ص124؛ معالم الاثيره، ص33.
[4]. معجم البلدان، ج1، ص59.
[5]. مراصد الاطلاع، ج1، ص7.
[6]. السيرة النبويه، ج2، ص234-235؛ معجم البلدان، ج1، ص298؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص69.
[7]. السيرة النبويه، ج2، ص234؛ تاريخ الطبري، ج2،
ص581-582.
ص581-582.
[8]. تاريخ الطبري، ج2، ص586؛ البداية و النهايه، ج4، ص121.
[9]. الامكنة و المياه، ج1، ص52.
[10]. سبل الهدي، ج7، ص222-223؛ وفاء الوفاء، ج3، ص124؛ تاريخ معالم المدينه، ص277.
[11]. معجم البلدان، ج1، ص298-299.
[12]. السيرة النبويه، ج2، ص234-235؛ سبل الهدي، ج5، ص6.
[13]. حجاز در صدر اسلام، ص390.
[14]. عيون الاثر، ج2، ص101.
[15]. تاريخ معالم المدينه، ص277.
[16]. مرآة الحرمين، ج1، ص428.