چاه عجول
از چاه‌های کهن مکه، حفر شده توسط قُصی بن کلاب واژه عجول بر وزن فعول از «ع- ج- ل» به معنای تندی و سرعت است، اما وجه نامگذاری این چاه به عجول، بازگو نشده است.[1] چاه عجول از قدیمی‌ترین چاه‌های مکه در نزدیکی مسجدالحرام
از چاه‌هاي كهن مكه، حفر شده توسط قُصي بن كلاب
واژه عجول بر وزن فعول از «ع- ج- ل» به معناي تندي و سرعت است، اما وجه نامگذاري اين چاه به عجول، بازگو نشده است.[1] چاه عجول از قديمي‌ترين چاه‌هاي مكه در نزديكي مسجدالحرام است.[2] محل چاه عجول، در باب الحزوره (باب الوداع) مسجدالحرام، در مكاني بوده كه رواق فعلي مسجدالحرام (در سده 14ق.) در امتداد آن قرار دارد.[3] در توصيف ديگري، چاه عجول را در رواق خانه ام هاني٭ دانسته‌اند. در عين حال چون محل دقيق خانه ام هاني واقع در سمت باب الوداع، مشخص نيست[4]، موقعيت چاه عجول هم دانسته نيست.
گاه چاه عجول را نخستين چاه حفر شده در مكه[5] يا نزديك‌ترين چاه به مكه[6] يا نخستين چاه حفرشده توسط قريش[7] معرفي كرده‌اند كه منظور، نخستين چاه حفر شده
در محدوده حرم است؛ زيرا پيش از چاه عجول، چاه‌هاي حفر شده، در خارج از حرم
قرار داشته‌اند.[8]
در محدوده حرم است؛ زيرا پيش از چاه عجول، چاه‌هاي حفر شده، در خارج از حرم
قرار داشته‌اند.[8]
گرچه تاريخ حفر چاه مشخص نيست، اما بر اساس گزارش‌ها، بعد از انهدام چاه زمزم از سوي جرهميان تا مدت‌ها در محدوده حرم چاهي ساخته نشده بود و آوردن آب به منطقه حرم، با سختي و رنج بسيار همراه بود. قصي براي رفع كمبود آب، به خصوص براي سقايت حاجيان، مشك‌هاي آب را از خارج حرم، بار شتران كرده و ميان حاجيان توزيع مي‌كرد. او سپس حوضچه‌اي از پوست، به منظور ذخيره آب، در پايين كعبه ساخت.[9] سپس آن را در محل خانه ام هاني توسعه داد و چاه عجول را از آن حفر كرد.[10]
در برخي منابع، حفر چاه عجول به عبدشمس نسبت داده شده[11] كه ظاهراً اين نسبت، از تحريف در جابه‌جايي اطلاعات (بيشتر در گزارش البكري)[12] ناشي شده است؛ زيرا عبدشمس تنها چاه خُم (خمي) را در زماني متأخر از چاه عجول، حفر كرده است.
مردم نزد چاه عجول و حوضچه آمده و ضمن نوشيدن آب گوارا به رجزخواني مي‌پرداخته‌اند.[13]
در اشعاري كه در اينجا خوانده مي‌شد از چاه عجول و قصي به نيكي ياد مي‌گرديد.[14] اين چاه در زمان خود قصي به خوبي مورد استفاده و بهره‌برداري قرار مي‌گرفت. اما بعد از او، در دوران زعامت عبدمناف، با افتادن مردي از نصر بن معاويه يا بني‌جعيل در چاه، از كارآيي افتاد.[15]
محل چاه عجول، در توسعه اول مسجدالحرام (161ق.) در عهد مهدي عباسي، به مسجد افزوده شد.[16] در توسعه دوم (167ق.)، به فرمان مهدي عباسي، چاه باب البقالين را در محل چاه عجول، داخل مسجدالحرام، حفر كردند.[17] برخي گزارش‌ها حاكي است كه اين چاه تا روزگار معاصر وجود داشته است.[18]
منابع
اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاكهي (م.275ق.)، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح ملحس، مكه، دار الثقافه، 1415ق؛ الاماكن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامكنه: محمد بن موسي الحازمي (م.584ق.)، به كوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م.854ق.)، به كوشش العدوي، مكه، مكتبة التجارية مصطفي احمد الباز، 1416ق؛ تاريخ مكه، دراسات في السياسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد السباعي (م.1404ق.)، مكه، مطبوعات نادي مكة الثقافي، 1404ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.) به كوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1419ق؛ فتوح البلدان: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تصحيح صلاح‌الدين منجد، قاهره، مكتبة النهضة المصريه، 1957م؛ مراصد الاطلاع علي اسماء الامكنه و البقاع: و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به كوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛ معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البكري (م.487ق.)، به كوشش السقاء، بيروت، عالم الكتب، 1403ق؛ موعوعة العتبات المقدسه، جعفرخليلي، بيروت، الاعلمي، 1407ق.
علي احمدي ميرآقا
[1]. نك: مراصد الاطلاع، ج2، ص922؛ العقد الثمين، ج1، ص7.
[2]. نك: الاماكن، ص87؛ اخبار مكه، الفاكهي، ج4، ص97.
[3]. التاريخ القويم، ج2، ص20؛ ج3، ص24؛ تاريخ مكه، ص50.
[4]. التاريخ القويم، ج1، ص359-360.
[5]. تاريخ مكة المشرفه، ج1، ص67.
[6]. معجم البلدان، ج4، ص88.
[7]. موسوعة العتبات المقدسه، ج2، ص72.
[8]. نك: فتوح البلدان، ص56.
[9]. اخبار مكه، الازرقي، ج1، ص112؛ اخبار مكه، الفاكهي، ج4، ص97.
[10]. معجم البلدان، ج4، ص87.
[11]. مراصد الاطلاع، ج2، ص922.
[12]. معجم ما استعجم، ج2، ص510؛ قس: الاماكن، ص87.
[13]. اخبار مكه، الازرقي، ج1، ص113؛ التاريخ القويم، ج2، ص20؛ تاريخ مكة المشرفه، ج1، ص67.
[14]. نك: فتوح البلدان، ص56؛ مراصد الاطلاع، ج2، ص922، «پاورقي»؛ العقد الثمين، ج1، ص7.
[15]. نك: معجم البلدان، ج4، ص88؛ فتوح البلدان، ص56؛
مراصد الاطلاع، ج2، ص922.
مراصد الاطلاع، ج2، ص922.
[16]. اخبار مكه، الفاكهي، ج1، ص173.
[17]. اخبار مكه، الفاكهي، ج3، ص271.
[18]. اخبار مكه، الفاكهي، ج4، ص98، «پاورقي».