حج‌نامه

سفرنامه حج نوشته علينقي منزوي

از سفرنامه‌هاي عهد پهلوي دوم (حك:1320-1357ش.) كه حاوي اطلاعاتي از مكه و مدينه و وضعيت حج‌گزاري ايرانيان در سال1393ق./ 1352ش. است. نويسنده در اين سفرنامه به گونه مفصل مشاهدات خود را از اماكن و آثار مذهبي گزارش كرده و در برخي موارد، پيشينه تاريخي آن‌ها را با
استناد به منابع معتبر تاريخ مكه و مدينه
بازنموده است.

علينقي منزوي، پسر ارشد شيخ آقابزرگ تهراني در سال ۱۳۰0 خورشيدي در سامراي عراق متولد شد و در زمان جنگ جهاني دوم به تهران آمد. تحصيلات حوزوي را در سامرا و نجف به پايان برد. در نجف به پدر در تدوين كتاب الذريعه الي تصانيف الشيعه از مهم‌ترين آثار كتاب شناختي شيعه، ياري رسانيد و پس از او نيز سال‌ها با همكاري برادرش احمد، به آماده‌سازي و چاپ چند جلد از اين اثر همت گماشت. او موفق به تحصيل و اخذ مدرك در چند رشته دانشگاهي شد؛ از جمله در سال 1326ش. ليسانس معقول و منقول، و در سال 1329ش. دانشسراي عالي و در سال 1330ش. ليسانس حقوق قضايي از دانشگاه تهران و در سال 1337ش. موفق به درجه دكتري در رشته الهيات شد و در سال 1351ش. دكتراي فلسفه را در دانشگاه سن ژزف بيروت نيز گرفت.

منزوي سال‌ها به تدريس در دبيرستان و دانشگاه پرداخت و از 1327ش. به همكاري با علي اكبر دهخدا و سپس با جانشين وي، محمد معين مشغول گشت. آخرين سمت او، تا قبل از مهاجرت در سال ۱۳۴۵ش.، تدريس در دوره فوق ليسانس دانشكده ادبيات دانشگاه تهران بود.

منزوي در دوران نهضت ملي شدن نفت، با حزب توده همكاري كرد. پس از كودتاي ۲۸ مرداد، دو بار به زندان افتاد. سرانجام در پي مزاحمت‌هاي ساواك در شهريور سال ۱۳۴۵ش. ايران را ترك كرد و به عراق و لبنان رفت و سال ۱۳۵۴ش. به تهران بازگشت. از آخرين خدمات وي، همكاري با دائرةالمعارف بزرگ اسلامي در كنار برادرش، احمد منزوي است.

او از سال ۱۳۸۴ش. پس از درگذشت همسرش به بيماري آلزايمر مبتلا شد و ۲۷ مهرماه ۱۳۸۹ش. در ۸۹ سالگي، در تهران درگذشت.[1] آثار پرشماري در تأليف، ترجمه تصحيح نسخه‌هاي خطي و به ويژه كتاب‌شناسي و نسخه‌شناسي، از منزوي برجاي مانده است.[2]

سفر حج منزوي از كشور سوريه آغاز شده و با گذر از اردن به حجاز رسيده است. كاروان او بعد از طي 600 كيلومتر به مدينه رسيده است. منزوي پس از زيارت مدينه براي اداي مناسك به مكه و سپس به جده رفته است. او برخي منازل و مناطق ميان راه دمشق تا مدينه را معرفي كرده است. (ص29-30، 61)

منزوي در مدينه، براي آشنايي بيشتر با نخاوله (طايفه شيعه ساكن مدينه)، خانه‌اي در محله آنان، در جنوب شرقي مدينه، اجاره كرده است. بنا بر گزارش او، نخاوله از جانب حكومت سعودي تحت فشار بوده‌اند. دولت در تهيه امكانات تعليم و تربيت نخاوله، تبعيض روا مي‌داشته؛ با اين حال، به لحاظ فرهنگي از نجدي‌هاي حاكم پيش بوده‌اند. گفت و گوي منزوي با شيخ نخاوله در حسينيه نخاوله، حاكي از محدوديت‌هاي حكومت در اظهار تشيع در مدينه است. در سفرنامه، تحليل‌هايي درباره وضعيت فرهنگي و نژادي نخاوله ارائه و از برخي خاورشناسان نقل شده كه نخاوله، در برخي عقايد و عادات، به فارس‌ها مي‌مانند. چهره آنان بيشتر شبيه ايرانيان عرب شده خليج فارس است تا نجدي‌هاي حاكم.

منزوي از پسرعمه‌اش، سيد محمدتقي طالقاني آل احمد، برادر جلال آل احمد كه نماينده آيات عظام سيد ابوالحسن اصفهاني و آيت‌الله بروجردي در مدينه بوده[3] (← آل احمد طالقاني، سيد محمدتقي) و حسينيه‌اي كه او بنيان نهاده، گزارشي آورده است. به گفته او، حسينيه را پس از مرگ آل احمد، سيد محمد لواساني تكميل كرد؛ اما وهابيان، ساختمان را توقيف و درِ آن را به شكلي زننده مسدود كردند و هنوز به همان شكل، در سوي شرقي خيابان نخاوله، به چشم مي‌خورد. (ص66)

بخشي از گزارش مفصل سفرنامه درباره بقيع به تاريخ سياسي عربستان و روي كار آمدن حكومت آل سعود٭ و علل اهميت بقيع پرداخته است. بقيع همانند مشهد، قم، ري، نجف و كربلا موزه‌اي با آثار گرانبهاي هنري داشته است. با قدرت گرفتن آل سعود، بسياري از آثار فرهنگي و مذهبي حجاز از ميان رفت و از جمله موزه مذهبي شيعه بقيع، همراه با محتواي آن، در 1925م. با خاك يكسان گرديد. (ص66-68)

گزارش منزوي از مساجد مدينه نيز همراه با نگاه تحليلي خاص اوست. به گفته او يك چهارم مدينه از مسجدها تشكيل شده است؛ ولي مساجد مدينه عربي‌تر از مساجد مكه، يعني از هنر و تزيين تهي‌ترند؛ زيرا مدينه كمتر از مكه ملل گوناگون را به خود جذب كرده و در نتيجه عقب‌افتادگي عربي در آن نمودارتر است. (ص31، 69-70)

منزوي به مناسبت گزارش زيارت مدينه، به سهم ايرانيان در بازسازي و نوسازي اماكن مذهبي، از جمله مسجدالنبي پرداخته و گاه به منابع تاريخي در اين باره استناد كرده است. او از اين كه برخي كشورهاي عربي، از جمله عربستان، كوشيده‌اند آثار ايرانيان را در اماكن مذهبي و تاريخي بزدايند و نامي از ايرانياني، مانند رضي‌الدين بوسعيد وراميني و پسرش حسين و محمد بن علي، وزير اتابكان سلجوقي موصل، معروف به جمال جواد (م.559ق.)، كه خدمات عمراني چشمگيري بدين اماكن ارائه كرده‌اند، باقي نگذارند، گلايه كرده است. (ص64)

منزوي، حج را فرصتي مغتنم براي جوامع اسلامي مي‌داند و معتقد است: «اگر تشكيلات عاقل و دلسوز و انسان‌دوستي بر سركار باشد، مي‌تواند بهترين استفاده تعليماتي و تبليغاتي، به نفع جامعه، به شركت كنندگان در اين جشنواره بزرگ بين‌المللي برساند». انتقادهاي منزوي به برخي رفتارها و عقايد حج‌گزاران و نيز سعودي‌ها كه گاه به طنز آمده‌اند، در بخش مكه بيشتر به چشم مي‌خورند. منزوي بارها از مأموران سعودي براي رفتار خشونت‌آميزشان با زائران و حج‌گزاران گلايه و به طعن، از سرنوشت ابوطالب يزدي ياد مي‌كند. (ص27-31، 34، 60-62)

به گزارش منزوي، شهر مكه به 23 بخش تقسيم شده و ميان چند درّه پراكنده است و گويند بيشتر جمعيت نيم ميليوني شهر را مهاجران هندي، اندونزيايي، افغاني، ترك و تبتي تشكيل داده‌اند. نام بسياري از مغازه‌هاي شهر هندي يا فارسي است و نشان از خارجي بودن صاحبان آن‌ها دارد. (ص31)

معرفي نسبتاً مفصل اعمال و مناسك حج و اماكن مربوط به آن، بهانه‌اي شده است تا گاه منزوي نظرات شخصي خود را درباره برخي مناسك ارائه، و گاه انتقادهايي را نيز به رفتار حج‌گزاران وارد كند. (براي نمونه: ص27، 30، 31، 34، 60-62) او از اين‌كه گوشت حدود دو ميليون حيوان (ذبيحه) از بين مي‌رفته، گلايه مي‌كند و به ويژه همراهي ايرانيان در اين كار را با اهل سنت، به نقد مي‌كشد. به اعتقاد او، ايرانيان در سايه مذهب تشيع كه باب اجتهاد آن باز است، مي‌توانند براي چنين معضلاتي چاره بينديشند. (ص34، 62) بنا بر آمار رسمي، در آن سال 000/47 ايراني در فريضه حج شركت داشته‌اند. (ص34)

بخش اول اين سفرنامه، در مجله كاوه مونيخ، در شماره 46 سال يازدهم، خرداد 1352 در صفحات 26-34 و بخش دوم آن در همان مجله، در شماره 47-48، سال يازدهم، مهرماه 1352 در صفحات 60-70، چاپ شده است.

ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.

www.monzavi.net/texte/ale-bio.pdf;www.monza vi. net/ali. htm. www. monzavi. net/ali. htm

 

---