آثار المدینة المنوره
کتابی معاصر در آثار و تاریخ محلی مدینه منوره، نوشته عبدالقدوس بن قاسم بن محمد انصاری (1324-1403ق.) نویسنده، متولد 1324ق. در مدینه است. در سال 1341ق. تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و پس از مدتی به مکه رفت و در مجله ام القری به کار پرداخت. در سال 1355ق
كتابي معاصر در آثار و تاريخ محلي مدينه منوره، نوشته عبدالقدوس بن قاسم بن محمد انصاري (1324-1403ق.)
نويسنده، متولد 1324ق. در مدينه است. در سال 1341ق. تحصيل علوم ديني را آغاز كرد و پس از مدتي به مكه رفت و در مجله ام القري به كار پرداخت. در سال 1355ق. در جده، مجلة المنهل را تأسيس نمود و در دوران ملك عبدالعزيز، مدتي مسئوليت امور مالي دفتر رياست مجلس وزراي جده را نيز بر عهده داشت.[1] از وي حدود 35 كتاب منتشر گشته؛ از جمله: التاريخ المفصل للكعبة المشرّفة قبل الاسلام كه به فارسي ترجمه شده است (اصفهان، چهارباغ، 1384ش.)، مع ابن جبير في رحلته، و تحقيق الامكنة في الحجاز و تهامه. وي در مجلات عربستان، بهويژه المنهل و العرب مقالاتي نگاشته است.[2]
كتاب آثار المدينة المنوره، حاصل هشت سال تحقيقات كتابخانهاي و ميداني نويسنده است و مرجع بسياري از آثار مدينهشناسي بوده كه نويسنده در مقدمه از آنها ياد كرده است. (ص10) كتاب به رغم حجم اندك، حاوي اطلاعاتي فراوان درباره پيشينه اجتماعي، سياسي، معماري، جغرافيايي، ادبي و تاريخي مدينه است.
از امتيازهاي كتاب، نشان دادن جايگاه ديني و تاريخي آثار مدينه، بهرهگيري گسترده از منابع روايي و سيَر (ص301-302، «منابع»)، بررسي تغييرات بيشتر آثار مدينه در طول تاريخ، مقايسه وضع نخستين آنها با وضع كنوني و طرح مباحث لغوي دربارة ضبط صحيح نامهاي خاص است.
حذف اطلاعات مربوط به ويرانگري آثار مذهبي و تاريخي در دوران سعودي و ارائه اطلاعاتي بدون منبع ذيل هر يك از آنها و بسندهكردن به ذكر نام اين منابع در فهرست منابع پايان كتاب بدون مشخصات كتابشناختي، از ويژگيهاي اين كتاب است.
در اين كتاب، آثار مدينه در 10 بخش (قِسم) بررسي شدهاند و هر بخش شامل چندين موضوع است. در ابتداي هر بخش، يك درآمد(تمهيد) ميآيد كه خواننده را بهگونه اجمالي با موضوع آشنا ميكند.
بخشهاي دهگانه كتاب عبارتاند از: خانهها، قصرها، قلعهها، مسجدها، مكانهاي تاريخي، بلاطها (زمينهاي سنگفرش)، كوهها و سنگلاخها، واديها، چاهها، و چشمهها.
در بخش يكم، خانههاي كلثوم بن هدم، سعد بن خيثمه، ابوايوب انصاري، عبدالله بن عمر، امام جعفر صادق7، عثمان بن عفان، ابوبكر، ريطه بنت ابيعباس، خالد بن وليد و مروان بن حكم را معرفي ميكند.(ص21-39)
در بخش دوم، به معرفي قصرهاي سعيد بن عاص و قصر و نيز سدّ عاصم بن عمرو پرداخته، از موقعيت مكاني و اهميت بناي آنها سخن ميگويد.(ص43-57)
در بخش سوم، به سه قلعه مهم اشاره ميكند: قلعه كعب بن اشرف، قلعه ضحيان و قلعه ابودجانه ساعدي انصاري.(ص59-74)
در بخش چهارم، تاريخ، تعمير و بازسازي مساجد مدينه به ويژه مسجدالنبي را به تفصيل شرح ميدهد و در همين جا از ساخت و سازهاي جواد اصفهاني (م. بعد 560ق.) نيز ياد ميكند. (ص75-138)
در بخش پنجم، به زمينهاي سنگفرش يا هموار شده مدينه ميپردازد. علت پرداختن به اين موضوع، اهميت اين راهها و زمينها در توسعه و تمدن شهرها در قرون گذشته است. به همين مناسبت از هموارسازي راهها در دوران سعودي نيز ياد ميكند. (141-148)
در بخش ششم، از سقيفه بنيساعده آغاز ميكند و سپس مكانهايي مانند خندق و بازار مدينه و بقيع را شرح ميدهد.
در بخش هفتم، به شرح كوههاي مهم و تاريخي مدينه، مانند احد و عينين ميپردازد و از نقش آنها در رخدادهاي تاريخي مدينه سخن ميگويد.(ص151-209)
در بخش هشتم، واديهاي اطراف مدينه، مانند عقيق و قنات و مناطق سيل خيز(215-216) را با بررسي تاريخي و جغرافيايي معرفي ميكند.(ص214-233)
در بخش نهم، درباره چاههاي معروف مدينه كه آب آشاميدني و كشاورزي شهر را در خود ذخيره ميكردند، سخن ميگويد. (ص235-252)
در بخش دهم نيز به توضيح چشمههاي مدينه ميپردازد. اكنون در مدينه نُه چشمه جاري است كه معروفترين آنها چشمه ارزق يا زرقاء است. (ص253-264) به گفته نويسنده، چشمه شهداء كه حفر آن را به معاويه نسبت ميدهند، تا نيم قرن پيش جاري بوده است.(ص257)
كتاب آثار المدينة المنوره، نخستين بار به سال 1353ق. در چاپخانه الترقّي دمشق چاپ شد[3] و تا كنون پنج بار به چاپ رسيده كه آخرين آنها به سال 1420ق. از سوي مطبعة دار مجلة المنهل در مدينه بوده است. از چاپ سوم به بعد، كتاب با تغييراتي جزئي، از جمله اعرابگذاري كلمات مشكل و برخي حذف و اضافات، منتشر شده است.
منابع
مجلة العرب: رياض، نشر دار اليمامه، 1409ق؛ نشرالرياحين: عاتق بن غيث البلادي، دار مكه، 1415ق.
رضا بابايي