تاریخ مکه (۱)
از منابع تاریخ تحلیلی مکه، نوشته احمد سباعی (1323-1404ق.) این کتاب از نخستین آثار تاریخ تحلیلی است که تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و عمرانی مکه را از روزگار اسماعیل پیامبر تا دوره معاصر در بر دارد. نویسنده کوشیده است با تأکید بر رخدادهای سیاس
از منابع تاريخ تحليلي مكه، نوشته احمد سباعي (1323-1404ق.)
اين كتاب از نخستين آثار تاريخ تحليلي است كه تاريخ سياسي، اجتماعي، فرهنگي و عمراني مكه را از روزگار اسماعيل پيامبر تا دوره معاصر در بر دارد. نويسنده كوشيده است با تأكيد بر رخدادهاي سياسي، تحليل و تصويري فراگير از تاريخ مكه به دست دهد.
احمد سباعي، شاعر و نويسنده، در مكه زاده شد و همان جا تحصيلات خود را آغاز كرد. نخست به حفظ قرآن پرداخت و همزمان با تحصيل، قريحه شعري و ادبي خود را پروراند و با تاريخ نيز آشنا شد. در 17 سالگي در مدرسه الخيرية التحضيرية الهاشميه تدريس كرد. در اين دوره، با شعر و ادب بيشتر پيوند يافت و سالها به كوشش در اين عرصه پرداخت و چندان به شهرت رسيد كه بعدها از او با لقب «اديب كبير» ياد كردند. او روزنامهنگار نيز بود. در جواني در روزنامه «صوت الحجاز» قلم ميزد و بعدها خود مديريت آن را بر عهده گرفت. سپس نشريه «مطبعة الحرم» و «قريش» و روزنامه «جريدة الندوه» را منتشر كرد. از او آثاري بسيار در قالب كتاب، مقاله و شعر منتشر شده است كه از آن ميان، جز كتاب حاضر، برخي در موضوع حج و حرمين نگاشته شدهاند؛ همچون: المرشد الي الحج و الزيارة، المطوفون و الحجاج. وي از نخستين كساني است كه تاريخ مكه را بهگونه تحليلي بررسي نمودهاند. شيوه بيان و نگارش سباعي، رنگ اديبانه دارد و گونه روايت او خواندني است. او نخستين جايزه ادبي كشور عربستان را به سال 1367ق. و نيز جايزه گردهمايي ادباي عربستان به سال 1395ق. و سپس جايزهاي در ادبيات از سوي حكومت عربستان به سال 1404ق. دريافت كرد.[1]
كتاب تاريخ مكه از آثار معروف سباعي است كه بارها چاپ شده و چند پژوهشگر از جمله عاتق بن غيث بلادي از استادان تاريخ محلي مكه، بر آن حاشيه نگاشتهاند. كتابهاي تاريخ محلي مكه بسيارند؛ اما بيشتر آنها به گونه توصيفي و وقايعنگاري سنتي و بدون نگاه تحليلي، تدوين يافتهاند. تاريخ مكه سباعي، روشي تحليلي دارد و بر تحليل دادهها و نقد گزارشها استوار است. سباعي در اين كتاب كوشيده است به روش معمول آثار تحليلي جديد، ارتباط ميان رخدادها و عوامل تاريخي را كشف نمايد و اسباب و علل پشت صحنه را ارزيابي و معرفي كند. او در مقدمه به آثار پيشين تاريخ محلي مكه انتقاد كرده كه تنها به گزارش رويدادها بسنده كرده و به عوامل پشت صحنه و پسزمينههاي آنها توجه نداشتهاند. (ص6)
از ديگر ويژگيهاي كتاب، جامعيت آن است كه به بيشتر موضوعات و مباحث مربوط به مكه پرداخته است. سباعي در تحليل برخي موضوعات به كشفيات و دستاوردهاي علمي روز توجه دارد و اين در منابع تاريخ محلي مكه تازگي دارد. براي نمونه، در بررسي وضع اقليمي و آب و هوايي مكه و عربستان به تحقيقات زمينشناسي تازه اشاره ميكند كه بر پايه آنها، حجاز در دورههاي كهن زمينشناسي، آب وهوايي متفاوت داشته و ميزان بارندگي در آن بيشتر بوده است. (ص16)
تاريخ مكه به منابع معتبر تاريخ محلي مكه استناد نموده است؛ همچون: اخبار مكه ازرقي(براي نمونه: ص128-130)، اتحاف الوري از عمر ابن فهد (م.885ق.)، اتحاف فضلاء الزمن از محمد طبري (م.1173ق.)، منائح الكرم از سنجاري (م.1125ق.) و الدرر الفرائد المنظمه از عبدالقادر جزائري (م.977ق.). اما جاي شماري ديگر از منابع تاريخ مكه در آن خالي است؛ زيرا هنگامي كه سباعي كتاب را تأليف كرده، بسياري از اين منابع هنوز چاپ نشده و در دسترس او نبودهاند.[2] وي در گزارش و تحليل رخدادهاي معاصر، از ديدهها و شنيدههاي خويش نيز بهره برده و برخي مطالب را از شاهدان آن رخدادها نقل كرده است. (براي نمونه: ص541، 546، 552)
اين اثر در 725 صفحه به زبان عربي نگاشته شده است و تقسيم محتوا و مطالب آن، به ترتيب تاريخي اشخاص يا دولتهايي است كه بر مكه حكومت كردهاند. كتاب از حضرت اسماعيل (ع) آغاز ميشود و به آل سعود پايان مييابد. وي در اين اثر از دوران حاكميت آل سعود هيچ سخني به ميان نميآورد. كتاب در دو جزء سامان يافته است. جزء اول از روزگار حضرت اسماعيل آغاز ميشود و تا پايان حكومت تركهاي چركسي (حك: 648-923ق.) ادامه مييابد. جزء دوم از دوره عثماني (حك: 699-1342ق.)تا روزگار معاصر و حكومت آل سعود سخن ميگويد. اين دو جزء تاريخ مكه را در قالب 10 دوره سياسي در بر دارد. سباعي هم حكومتهاي مركزي جهان اسلام و هم حكومتهاي محلي مكه را معرفي نموده و كارنامه سياسي، اجتماعي، عمراني و فرهنگي آنها را در مكه بررسي كرده است.
سباعي كتاب را با گزارشي مختصر از وضعيت اقليمي مكه آغاز ميكند. او مكه را شهري با پيشينه كهن ميداند؛ اما از ورود به بحثهاي سنتي كه معمولاً صفحههاي آغازين تواريخ مكه را به خود اختصاص دادهاند، ميپرهيزد؛ زيرا در باور او، نميتوان از چگونگي و هنگام دقيق پيدايش اين شهر سخن گفت و گفتار منابع كهن در اين زمينه درخور اعتماد نيست و همه آنها در دوره اسلامي نگاشته شدهاند كه با تاريخ آغازين مكه فاصله بسيار دارد. (ص16) بدين رو، وي دوره اول را از روزگار حضرت اسماعيل آغاز ميكند. او در دوره دوم به وضعيت مكه هنگام حاكميت قريش پيش از اسلام و نيز رويدادهاي پس از ظهور اسلام، دوران پيامبر و خلفاي راشدين ميپردازد. وي مكه را در دوره پيش از اسلام نيز داراي نوعي زندگاني علمي دانسته و از وجود علومي چون طب، نجوم، گياهشناسي، كشتيراني و نسبشناسي در آن گزارش داده است. (ص46-48)
در دوره سوم، اوضاع مكه هنگام تسلط امويان (حك: 41-132ق.) و رخدادهايي مانند شورش ابن زبير و رويداد حرّه، بررسي و فصلي با موضوع نخاوله گشوده شده است. سباعي اين شايعه را كه شيعيان نخاوله بر اثر اباحهگري سپاه شام در رخداد حرّه پديد آمدهاند، ردّ نموده و آن را ساخته دشمنان شيعه دانسته است. (ص94)
سباعي دوره چهارم را كه مربوط به تسلط عباسيان (حك: 132-656ق.) است، عصر قيامهاي شيعي دانسته و اوضاع مكه را در پرتو اين قيامها بررسي كرده است. وي افزون بر بيان رويدادهاي تاريخي اين دوره، به توجه ويژه خلفاي عباسي به مسجدالحرام اشاره كرده و بيشترين گسترش حرم و نوسازيها و اصلاحات عمراني مسجدالحرام را متعلق به اين دوره دانسته است. (ص185)
دورههاي پنجم و ششم به بررسي اوضاع مكه در دوره فاطميان (حك: 297-567ق.) و دولت زنگيها (حك: 521-649ق.) اختصاص يافته است. (ص189-221) سباعي اين دوران را عصر رواج شعائر شيعي در مكه دانسته كه از آن جمله ميتوان به افزوده شدن «حي علي خير العمل» به اذان اين شهر اشاره كرد. در روزگار فاطميان، عيدهاي مهم شيعه مانند عيد تولد حضرت زهرا3، تولد خديجه كبري3، تولد امام علي (ع) گرامي داشته ميشد و مراسم مناسبتهايي چون روز عاشورا و واپسين چهارشنبه ماه صفر در مكه برگزار ميگشت. نويسنده اين عيدها و مراسم را تا پيش از ورود آل سعود به مكه (1344ق.) پابرجا دانسته است. (ص216)
سباعي در دورههاي هفتم و هشتم به بيان وضعيت مكه هنگام تسلط ايوبيان (حك: 569-648ق.) و تركهاي چركسي (حك: 648-923ق.) پرداخته و به گزارش از ابن جبير آورده است كه مسجدالحرام در روزگار ايوبيان داراي پنج نماز جماعت براي چهار امام سني و يك امام شيعه زيدي بر مذهب اشراف مكه بوده است. (ص249) وي پيدايش شغل مطوّفي را مربوط به دوران حكومت تركها و علت آن را ناآشنايي تركها با زبان عربي دانسته است. (ص337) مطوّف* كسي بوده كه آداب و مناسك حج را به مردم غيرعرب ميآموخته است. (همان)
دوره نهم مربوط به حكومت عثمانيها و تسلط آنها بر مكه است. سباعي در باره اوضاع اين دوره بيش از ادوار تاريخي گذشته سخن گفته كه شايد به علت فراواني آگاهيهاي مكتوب و نيز شنيداري اين دوره بوده است. وي برخي گزارشهاي خود را به شنيدههايش از سالخوردگان مكه مستند كرده است. (براي نمونه: ص541، 546، 552) در اين بخش، به برخي از مشكلات شيعيان در مكه اشاره شده است. براي نمونه، سباعي از ممنوعيت حج ايرانيان به سال 1042ق. (ص371) و دستور لعن شيعيان با اغراض سياسي به سال 1157ق. سخن گفته (ص428) و فصلي را با عنوان «محنة الشيعه» گشوده و از تهمتهاي برخي مردم متعصب مكه و تركان عثماني به شيعيان ياد كرده كه بر اثر آن، شيعيان در موسم حج ناچار به ترك مكه شدند. سباعي اينگونه تعصبات را نكوهش كرده است. (ص422) نيز وي به فتنه آلوده شدن كعبه و متهم كردن و كشتن شماري از شيعيان به سال 1088ق. اشاره كرده و اين فتنه را برآمده از باور نادرست عامه دانسته كه شيعيان عجم باور دارند تا كعبه را آلوده نكنند، حج آنان پذيرفته نميگردد. سباعي اين شايعه را تحليل و رد كرده و برساخته دشمنيهاي متعصبان بر ضد شيعيان دانسته است. (ص384)
ذكر و تحليل رويدادهاي اين دوره با يادكرد ظهور محمد بن عبد الوهاب و اتحاد او با آل سعود همراه شده است. اين مباحث همراه با چگونگي قدرت يافتن موقت آل سعود در مكه و شكست آنها از سپاه عثماني در ضمن فصلي با عنوان «عهد اول سعودي» آمده است. (ص487)
سباعي در ضمن تحليل رخدادهاي اين دوره، تركيب جمعيتي و روند مهاجرت به مكه را بررسي كرده است. مهاجرت مغربيها، سوريها، تركها، كردها و سودانيها در بيشتر دورههاي تاريخي به مكه ادامه داشته و بيشترين شمار مهاجران از حضرموت و كمترين آنها از عراق و ايران بودهاند. سباعي پس از معرفي مشهورترين خاندانهاي اين قومها و مليتها در مكه، به تحليل انگيزه مهاجرتها پرداخته و تأثير آن را بر مكه بررسي نموده است. در باور او، هر يك از آنها به گونهاي در شكلگيري فرهنگ اجتماعي مكه مؤثر بودهاند و مهاجران روابطي نزديك با مردم بومي داشتهاند و دارند. (ص569-570)
دوره دهم و پاياني كتاب از «انقلاب عربي» شريف حسين و تأسيس حكومت شرفا در حجاز سخن گفته و سرانجام با بيان درگيري آل سعود و دولت شرفا و پيروزي خاندان سعود پايان يافته است.
سباعي در برخي از موضوعات، ديدههاي خود را نيز آورده است. براي نمونه، آن گاه كه در باره مسجد الرايه در روزگار امويان سخن ميگويد، مكان آن را در زمان خود، پشت ساختمان شركت برق ميداند. (ص123) در باره كوششهاي عمراني روزگار عباسيان، از چشمههاي متمركز و بركههايي سخن گفته كه به دستور هارون الرشيد در بالا و پايين مكه ساخته بودند. سپس مينويسد: «اين بركه تا روزگار ما و پيش از لولهكشي آب، پابرجا و مورد استفاده همگان بود.» (ص156) نيز آن گاه كه از گسترش مسجدالحرام به دست مقتدر عباسي سخن ميگويد، از وضعيت امروزين آن هم ياد ميكند. (ص187)
كتاب تاريخ مكه حاوي نقشهها و تصاويري از كعبه، مسجدالحرام و برخي اشخاص مانند حاكمان مكه و نيز شجره نامه سادات و اشراف مكه است.
چاپها: اين كتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله به سال 1358ق. در انتشارات دار مكه؛ در سالهاي 1368ق. و 1399ق. در انتشارات نادي مكة الثقافي؛ به سالهاي 1380ق. و 1420ق. در مؤسسه دارالقريش مكه؛ در سال 1372ق. در مؤسسه مكتبة الثقافي مكه؛ به سال 1404ق. در وزارت معارف كشور عربستان سعودي؛ و در سال 1419ق. به مناسبت يكصدمين سالگرد تأسيس دولت سعودي.
ترجمه فارسي اين كتاب به قلم و مقدمه رسول جعفريان به سال 1385ش. و 1388ش. در 839 صفحه با همت انتشارات مشعر در قم به چاپ رسيده است.