آستان مقدس امامین عسکریین(علیهما السلام)
تاریخچه آستان سامرا آستان مقدس سامرا، خاکجای دو امام دهم و یازدهم شیعه، حضرت امام علی نقی(علیه السلام) و امام حسن عسکری(علیه السلام) است که به آستان امامین عسکریین(علیهما السلام) نیز شناخته می‌شود. این آستان مقدس، از دیرباز تاکنون،
تاريخچه آستان سامرا
آستان مقدس سامرا، خاكجاي دو امام دهم و يازدهم شيعه، حضرت امام علي نقي(عليه السلام) و امام حسن عسكري(عليه السلام) است كه به آستان امامين عسكريين(عليهما السلام) نيز شناخته مي‌شود. اين آستان مقدس، از ديرباز تاكنون، يكي از زيارتگاه‌هاي مهم شيعه در جهان بوده و وجود آن در شهر سامرا، اين شهر را به يكي از چهار شهر زيارتي مهم شيعيان در عراق، تبديل كرده است. (تصوير شماره 260)
هسته اوليه آستان سامرا، خانه امام هادي(عليه السلام) است كه پس از احضار شدن به سامرا به دستور متوكل عباسي، براي سكونت خود از «دليل بن يعقوب نصراني»، خريداري نمود.[1] اين خانه، در يكي از محلات سامرا، به نام عسكر المعتصم واقع بود و امام يازدهم شيعه(عليه السلام) نيز با انتساب به همين محله، به لقب «عسكري» شهرت يافت.[2]
حضرت امام هادي(عليه السلام) پس از وفات، در خانه خود به خاك سپرده شد. سپس امام حسن عسكري(عليه السلام) را نيز پس از درگذشت، كنار قبر شريف ايشان، به خاك سپردند. افزون‌بر اين دو امام، شخصيت‌هاي ديگري از خاندان ايشان، از جمله حكيمه، دختر امام محمد جواد(عليه السلام)، نرجس، همسر امام حسن عسكري(عليه السلام) و مادر امام زمان[، جعفر كذاب، فرزند امام هادي(عليه السلام) نيز در همين خانه، به خاك سپرده شدند.
درباره تاريخچه و روند ساخت بارگاه امامين عسكريين(عليهما السلام) در قرون اوليه اسلامي، اطلاعات موثق چنداني در منابع معتبر تاريخي، به چشم نمي‌خورد. اما مرحوم شيخ محمد سماوي تاريخچه احداث آستان سامرا را در منظومه‌اي به زبان عربي، سروده است. بر اين اساس، در سال 333ه .ق، ناصرالدوله حمداني، گنبدي روي قبر دو امام، بنا كرد و براي شهر سامرا، حصاري بنيان نهاد.[3]
در سال 337ه .ق، معزالدوله ديلمي پس از پيروزي بر ناصرالدوله، وارد سامرا شد و اموالي براي آباداني شهر، صرف نمود و اقدامات عمراني ناصرالدوله را تكميل كرد. به دستور وي، صندوقچه‌اي از چوب، بر قبر مطهر نهادند. پس از وي نيز برادرزاده‌اش، عضدالدوله ديلمي، در سال 368ه .ق، گنبد و بارگاه سامرا را بازسازي كرد و صحن آن را توسعه داد و حصار پيرامون شهر را بازسازي كرد.[4]
گفتني است، اين بازسازي‌ها، بيشتر در منابع جديد، ذكر شده و در منابع كهن، نيامده است. البته اقدام به احداث و بازسازي اين آستان، از سوي شخصيت‌هايي همچون ناصرالدوله حمداني و عضدالدوله ديلمي، با توجه به اقداماتي كه براي احياي ديگر زيارتگاه‌هاي شيعه داشته‌اند، بعيد نمي‌نمايد. اما همان‌گونه كه بيان شد، در منابع تاريخي معتبر، از اين بازسازي‌ها، ياد نشده است. به هرحال، آنچه در اين منابع، بدان تصريح شده، آن است كه ارسلان بساسيري (متوفاي 451ه .ق)، از امراي شيعه مذهب كه عليه خلفاي عباسي خروج كرد، در حدود سال 450ه .ق، به بناي بارگاهي بر قبر امامين عسكريين(عليهما السلام) اقدام نمود.[5] (تصوير شماره 261 و 262)
عبدالجليل قزويني رازي، بناي گنبد آستان سامرا را به امير شرف‌الدوله مسلم ابن قريش عقيلي (متوفاي 478ه .ق)، حاكم شيعه مذهب موصل و حلب، نسبت داده است.[6] شايد اقدام ياد شده مسلم بن قريش، شامل اصلاحات يا اضافاتي در حرم سامرا بوده است. از خليفه عباسي، الناصر لدين الله، نيز درِ چوبي نفيسي براي سرداب غيبت امام زمان[، باقي مانده است كه نشان‌دهنده اهتمام وي، به اين آستان مقدس است.
به نوشته مورخان، ساختمان باقي‌مانده از سوي بساسيري، در سال 640ه .ق، در آتش سوخت و نام وي كه روي بنا ثبت شده بود، در اين آتش‌سوزي از بين رفت. پس به دستور مستنصر عباسي، مطابق وضعيت قبل، بازسازي گرديد.[7] همچنين به دستور اين خليفه، صندوق‌هايي بر قبر دو امام(عليهما السلام) نصب شد كه گويا بعدها در جريان يك آتش‌سوزي در سال 1106ه .ق، از بين رفت.[8] با توجه به اينكه در دوره مستنصر، صندوق‌هاي چوبي مزين به نقوش اسلامي و كتيبه‌هاي عربي، روي قبور شريف امامان معصوم: در عراق، نصب گرديد كه از اين ميان، صندوق قبر امام موسي كاظم(عليه السلام) نيز در كاظمين باقي مانده است، به نظر مي‌رسد، صندوق‌هاي قبر امامين عسكريين نيز مشابه همان صندوق باشد. (تصوير شماره 263)
به گفته مرحوم سماوي در منظومه خود، بازسازي ديگر حرم سامرا، در دوره آل‌جلاير به دست سلطان حسن جلايري، صورت گرفته است.[9] در سال 1106ه .ق، آتش‌سوزي بزرگي در آستان مقدس رخ داد كه باعث از بين رفتن درها، فرش‌ها و صندوقچه‌هاي قبور و ساير اشياي نفيس موجود در حرم گرديد. پس از اين آتش‌سوزي، حرم مطهر سامرا، به دستور شاه سلطان حسين صفوي، بازسازي و تعمير گرديد و ضريح و صندوقچه‌هاي جديدي در ايران، ساخته شد كه شاه سلطان حسين، آنها را به دست چند تن از علما و مشاهير، به سامرا ارسال كرد و در مراسم باشكوهي بر قبور شريف، نصب گرديد.[10]
حدود سال 1200ه .ق، احمد خان دنبلي، حاكم آذربايجان، ميرزا محمد رفيع بن ميرزا محمد شفيع مستوفي الممالك را مأمور بازسازي آستان مقدس كرد و دستور داد تا سرداب، حرم مطهر، رواق‌ها، ايوان‌ها و صحن شريف، مشابه حرم اميرمؤمنان(عليه السلام) در نجف، بازسازي و توسعه يابد.[11] در كتيبه باقي‌مانده از اين تعميرات، نام ميرزا محمد رفيع، ديده مي‌شود. اين تعميرات، به سبب كشته شدن احمد خان دنبلي، ناتمام ماند و فرزندش، حسينقلي‌خان دنبلي، 25 سال بعد، آن را دنبال كرد. او كاشي‌هاي گنبد را بازسازي نمود و براي زائران، حمام، كاروانسرا و مسجد ساخت. حسينقلي‌خان بر مزار نرگس خاتون و حكيمه خاتون نيز ضريحي قرار داد.[12]
در دوره قاجار، شيخ عبدالحسين تهراني، معروف به شيخ‌العراقين، براساس وصيت اميركبير، از ثلث اموال وي، بازسازي كامل و همه‌جانبه‌اي را در حرم انجام داد كه عبارت بود از: طلاكاري گنبد، تعمير صحن و ايوان، تعبيه سنگ‌هاي مرمر سبز در ديوارهاي رواق‌ها و حرم، ترميم بخش‌هايي از ديوارهاي صحن و كاشي‌كاري آنها. اين اقدامات در 1285ه .ق، پايان يافت.[13]
در دوره حضور ميرزاي شيرازي (متوفاي 1312ه .ق) در سامرا، در اوايل قرن چهاردهم هجري، حرم و رواق‌ها، آينه‌كاري و سنگ‌هاي كف صحن شريف، ترميم شد و ساعت بزرگي بر درِ قبله، نصب گرديد.[14] در سال 1355ه .ق، عده‌اي شبانه به آستان مقدس حمله‌ور شدند و مقداري از طلاهاي گنبد را سرقت كردند. در ماه صفر سال 1356ه .ق، نيز قفل درِ آستانه را شكستند و شمعدان‌هاي حرم را كه از نقره خالص بود و هريك، هشتاد كيلو وزن داشت، ربودند.
در سال 1380ه .ق، تعميرات و اقدامات وسيعي به دست حاج علي اصفهاني كهربايي از تجار معروف كربلا، در آستانه عسكريين آغاز شد كه از آن جمله، مي‌توان به نصب ضريح نقره و طلاكوب بر قبور شريف، اشاره كرد. همچنين ايشان در سال 1387ه .ق، هر دو گلدسته آستانه را به هزينه شخصي خود، طلاكاري نمود و خانه‌هاي قسمت شمال و شرق صحن شريف را خريداري كرد و بر مساحت صحن شريف افزود.[15]
با آغاز درگيري‌هاي فرقه‌اي در عراق كه مدتي پس از سقوط رژيم بعثي اين كشور آغاز شد، در ساعت 6:45 يا 7 صبح روز چهارشنبه، 23 محرم 1427ه .ق، (مصادف با 22 فوريه 2006 م و 3/12/1384 ه .ش)، عده‌اي از نيروهاي سلفي وابسته به سازمان تروريستي القاعده، با پوشيدن لباس پليس عراق، وارد حرم مطهر امامين عسكريين(عليهما السلام) شدند و اسلحه نگهبانان را گرفتند و حرم شريف را با مواد منفجره به وزن حدود 200 كيلوگرم، بمب‌گذاري كردند.[16] در نتيجه انفجار هولناك ناشي از اين بمب‌گذاري، گنبد و بخش‌هايي از ساختمان حرم مطهر ويران گرديد.
به فاصله يك سال و اندي از اين بمب‌گذاري، آستان مقدس سامرا در ساعت 9 صبح روز 27 جمادي‌الاولي 1428ه .ق (مصادف با 13 ژوئن 2007 م و 23/3/1386 ه .ش)، هدف دو انفجار تروريستي ديگر قرار گرفت كه در نتيجه آن، دو گلدسته طلايي اين آستان مقدس و بخش‌هاي ديگري از حرم مطهر ويران گرديد و سقف سرداب غيبت فرو ريخت.[17]
اين دو انفجار، از سوي شيعيان به شدت محكوم گرديد و براي چند روز، عزاي عمومي اعلام گرديد و حوزه‌هاي علميه و دروس مراجع تقليد شيعه، تعطيل شد. پس از اين ويراني‌ها، شيعيان جهان بلافاصله با بخشش هداياي نفيس و كمك‌هاي نقدي، آمادگي خود را براي بازسازي آستان مقدس سامرا اعلام كردند و كار بازسازي با اجراي ستاد بازسازي عتبات عاليات و همكاري مهندسان و معماران و هنرمندان ايراني، آغاز شد و اكنون عمليات بازسازي، آخرين مراحل خود را سپري مي‌كند. (تصوير شماره 264 و 265)
توصيف معماري آستان مقدس[18]
آستان مقدس در سابق، سه صحن داشته است كه گرداگرد حرم را فراگرفته بود. صحن اول يا صحن امامين (عسكريين(عليهما السلام، مقابل ايوان بزرگ حرم قرار داشت و به طول و عرض 78 × 77 متر، بزرگ‌ترين صحن بود. صحن دوم به نام صحن مصلي و به طول و عرض 50 × 40 متر بود. صحن سوم نيز به نام صحن غيبت و متصل به ساختمان سرداب غيبت، داراي ابعاد 64 × 5/61 متر بود. در دوران اخير، ديوارهاي صحن‌ها را برداشتند و صحن‌ها به‌صورت يكپارچه، به يكديگر متصل شدند.
اطراف صحن را حصاري از 62 ايوان كوچك، فراگرفته است. ميان هر ضلع حصار بيروني، يك دروازه اصلي وجود دارد و در مجموع، آستان مقدس داراي چهار دروازه است. بالاي دروازه مقابل ايوان اصلي، يك برج ساعت، به چشم مي‌خورد.
حرم مطهر، ميان آستان قرار دارد و گرداگرد آن را چهار رواق فراگرفته است. ابعاد حرم، 12 × 12 متر و رواق‌ها 20 × 20 متر است. رواق‌ها از طريق پنج ورودي، به داخل حرم، متصل مي‌شود. دو ورودي در سمت جنوب، دو ورودي در سمت شمال و يك ورودي در سمت شرق قرار دارد. از ميان آنها، چهار ورودي، داراي درهاي نقره‌كوب و يك ورودي، داراي در طلا و نقره است. سقف و ديوار رواق‌ها، يكسان است و همه به دست هنرمندان ايراني و با هزينه حاج علي‌نقي كاشاني، آينه‌كاري شده است. رواق جنوبي نيز در زمان مرحوم ميرزاي شيرازي، آينه‌كاري شده است. كف رواق‌ها و ايوان‌ها از سنگ مرمر است كه در سال 1381ه .ق، با سنگ‌هاي مرغوب ايتاليايي، تعويض گشته است.
مقابل درِ جنوبي آستان و در قسمت جنوبي صحن، ايوان مستطيل شكلي قرار دارد كه از سمت شمال، به رواق جنوبي حرم متصل است. اين ايوان، 33 متر طول و ده متر عرض دارد و ديوارهاي آن، به دست هنرمندان ايراني كاشي‌كاري شده است. كف ايوان و نيز ازاره‌هاي آن تا ارتفاع يك متري، با سنگ مرمر پوشيده شده است.
دو طرف ايوان جنوبي، دو گلدسته بزرگ و زيباي آستان قرار دارد. اين دو گلدسته، به ارتفاع 36 متر، در دوره ناصرالدين‌شاه، به دست شيخ عبدالحسين مجتهد تهراني (شيخ العراقين) بازسازي شده و بخش فوقاني آن را حاج علي اصفهاني كهربايي در سال 1387ه .ق، طلاكاري كرده است.
گنبدي كه بر فراز حرم مطهر قرار دارد، از گنبد ساير عتبات عاليات، بزرگ‌تر و محكم‌تر است. گنبد كنوني ساخته دست ميرزا احمد خان دنبلي و فرزند اوست كه با آجر ساخته شد و با كاشي‌هاي خاكستري، تزيين گشت. سپس در دوره ناصرالدين‌شاه، با نظارت شيخ عبدالحسين تهراني و از ثلث ثروت اميركبير، طلاكاري گرديد. محيط گنبد، 68 متر است و 72 هزار كاشي طلا در آن، به كار رفته است. داخل گنبد، آينه‌كاري و مزين به آيه‌هاي قرآني و اسامي ائمه اطهار با كاشي‌هاي هفت‌رنگ است.