کوه ثور

1.     كليات

 كوه ثَور به ارتفاع 759 متر از سطح دريا در جنوب مكه و در سه كيلومتري مسجدالحرام و روبه‌روي كوه نور و غار حراء قرار دارد. اين كوه از سنگ‌هايي به رنگ‌هاي طلايي، نقره‌اي و زغالي تشكيل شده است.

كوه ثَور از مكان‌هاي استجابت دعا به ويژه هنگام ظهر دانسته شده است و نماز خواندن در غارثَور استحباب دارد. شيخ مرتضي انصاري، دانشور گرانقدر شيعي، در مناسك خود دعايي ويژه قرائت در كوهثَورآورده است.

گويا نام اصلي آن اطحل (خاكستري) بوده است. ثَور بن عبدمنات در دامنه اين كوه تولد يافت و از آن هنگام، اين مكان به ثَور اطحل مشهور شد. بعدها نام ثَور بر آن غلبه يافت. از اين كوه با نام ابوثور نيز ياد شده است. ممكن است شباهت منظر جنوبي آن به گاو (ثور) يا سكونت گروهي به نام بني‌ثور در اين كوه و مناطق پيرامون آن دليل اين نام‌گذاري باشد.

اهميت كوه ثَوراز اين رو است كه پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم هنگام هجرت به يثرب در غاري بر بالاي اين كوه، سه روز پنهان شد. ايشان با آگاهي از تصميم مشركان براي قتل خويش، حضرت علي عليه السلام را در رختخواب خود گزارد و راهي يثرب گشت. ايشان همراه ابوبكر با راهنمايي جبرئيل براي فريب مشركان به سوي كوه ثَور در جهت مخالف مسير يثرب رفت و در غارثَور پنهان شد.

مشركان با بهره‌گيري از متخصصان رديابي همچون كُرز بن علقمه، به تعقيب ايشان پرداختند و ردّ پا را تا دهانه غارثَور پي گرفتند. تخم‌‌گذاري پرندگان، تنيده شدن تار عنكبوت يا روييدن گياهي كم‌دوام بر در غار، مشركان را از يافتن پيامبر نا اميد كرد. رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم پس از اقامتي سه روزه در اين غار راهي يثرب شد. گويا تردد در مسيري كه پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم هنگام هجرت براي صعود به كوه انتخاب كرده بود، مشكل بود و از اين رو، پاهاي ايشان هنگام صعود دچار خونريزي شده بود.

بر فراز كوه، دو غار نزديك به هم وجود دارد كه هر دو مخفي‌گاه پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم هنگام هجرت به يثرب شمرده شده‌اند. با توجه به همراهي ابوبكر و نيز عامر بن فهيره، راهنماي مسير، با ايشان، مي‌توان گفت غارِ گسترده‌تر، جايگاه اختفا بوده است. طول و عرض اين غار 5/3 متر مربع و ارتفاع آن 30/1 متر است. آيه 40 توبه كه در آن، خداوند از ياري پيامبر و همراهش گزارش مي‌دهد، به اين رويداد و غار اشاره دارد.

كردي (م.1400ق.) با اشاره به عبارتي از قاموس المحيط و نيز روايت ابوبكر از اقامت در غار، مدعي شده است كه ورودي غار در دوره پيامبر در بخش بالاي آن بوده و ورودي‌هاي كنوني بعدها ايجاد شده است.

 ابن جبير (م.612ق.) از دو ورودي براي غار ياد كرده كه يكي از آن‌ها فراخ‌تر بوده و مردم بيشتر از آن وارد غار مي‌شدند. بر پايه اين گزارش، گويا در اين دوره‌ها براي دسترسي آسان زائران به غار، ورودي دوم ايجاد شد؛ زيرا دهانه اصلي غار كه در سمت قبله قرار داشت، بسيار تنگ بود و عبور از آن، مهارتي خاص مي‌طلبيد.

به سال 800ق. ورودي اصلي غار با تراشيدن سنگ‌ها به سبب به تنگنا افتادن شخصي در آن، اندكي گسترش يافت. به سال 810ق. يا كمي بيش از آن، امير تغري برمش تركماني مسؤول پخش صدقات در حرمين از سوي مملوكيان، اين ورودي را به سبب به تنگنا افتادن مردم هنگام ورود به آن، بست. پيشواي حنفيان مكه، محمد خوارزمي مشهور به معيد، از اين كار انتقاد كرد و خواستار بازگشايي غار و توبه وي شد. حسام السلطنه در سفر حج خويش به سال 1379ق. از وجود درختي در برابر غار ياد كرده است.

ناتواني در ورود به غار، مايه پيدايش پندارهاي نادرست در باره ورود به آن گشته بود و افرادي كه موفق به ورود نمي‌شدند، در معرض اتهام قرار مي‌گرفتند. به همين سبب و نيز براي آساني رفت و آمد بازديدكنندگان، شريف عون الرفيق (حك: 1299ق.) امير مكه دستور داد تا ورودي غار گسترش يابد.

غار ثور همواره مورد توجه مسلمانان بوده و افراد بسيار در دوره‌هاي گوناگون براي ديدن آن از كوه بالا مي‌رفتند. گويا در سده 14ق. رسم بر اين بوده كه مردم مكه، شنبه‌ها و باقي‌مانده مردم در ديگر روزها از اين كوه بازديد مي‌كردند. در همان هنگام، براي راهنمايي بازديدكنندگان، نشانه‌هايي سنگي در مسير و بالاي كوه نهاده بودند.

عثمان پاشا نوري، حكمران حجاز، به سال 1299ق. و اسماعيل حقي پاشا، حكمران حجاز، و شيخ الحرمين به سال 1307ق. كوشش‌هاي عمراني در مسير كوه ثَورانجام دادند تا صعود به آن آسان‌تر شود. آن‌ها راه را به صورت پلكاني مارپيچ در آورده بودند.

امروزه با گسترش شهر، كوه ثَوردر ميان چند خيابان با نام خيابان ثور، جاده طائف و جاده كُدي قرار گرفته استو راه‌هاي متعدد براي بالا رفتن و پايين آمدن از كوه وجود دارد. سعودي‌ها به تقدس اين مكان باور ندارند و از اين رو، امكاناتي خاص براي بازديدكنندگان بي‌شمار آن فراهم نكرده‌اند.

ثور نام كوهي كوچك و خيمه‌مانند، نزديك كوه احد در شمال مدينه در هشت كيلومتري مسجدالنبي است. شباهت شكل اين كوه با گاو نر، دليل اين نام‌گذاري دانسته شده است. اين كوه كم‌ارتفاع و تپه‌مانند، زميني به شعاع 250 متر را در برگرفته است. كوهثَوراز سمت جنوب و غرب به دامنه‌هاي كوه احد متصل است؛ ولي رنگ و شكلي متمايز دارد. كوه‌هاي وعيره در شمال آن قرار دارند. امروزه جهت شرقي آن با زميني كه به مجتمع مسكوني نيروهاي نظامي منتهي مي‌شود، محدود شده است. قسمت‌هاي فرازين كوه با صخره‌هايي گرانيتي به رنگ سرخ مايل به سياه پوشيده شده‌اند. به جهت شكل طبيعي آن، غار و چشمه‌هاي طبيعي در آن وجود ندارد و هنگام ريزش باران، آب شتابان از همه سوي آن به سوي پايين جاري مي‌شود. در مجاورت دامنه جنوبي آن و نزديك كوه احد، چراگاه‌هايي وجود دارد كه آب آن از بارش‌هاي جاري شده بر اين كوه و نيز كوه احد  تأمين مي‌شود.

بر پايه حديثي از پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم ميان كوه‌هاي عَير در جنوب و ثَور در شمال، حرم مدينه دانسته شده است.

برخي از تاريخ‌نگاران و جغرافي‌شناسان نخستين، به دليل شناخت نداشتن از منطقه، وجود كوهي به اين نام را در مدينه منكر شده و نام آن در روايت ياد شده را برآمده از تصحيف دانسته‌اند. بعضي لفظ ثَور در روايت را به كوه ثَور در مكه تطبيق داده و منظور از حديث را الحاق شهر مدينه به مكه به جهتِ حرم بودن دانسته‌اند. گروهي ديگر ويژگي‌هاي جغرافيايي كوه ياد شده در حديث را بر كوهي به نام تَيأَب يا خُزان در شش كيلومتري مسجد نبوي تطبيق كرده‌اند و باور دارند كه كوه ثَور در جايي ديگر در مسير مزارع الخليل در جهت شمالي مدينه قرار دارد.

 فيروزآبادي (م.817ق.) و ابن حجر عسقلاني (م.852ق.) موقعيت اين كوه را در مدينه تثبيت نموده‌اند. مدينه‌شناساني چون مطري (م.741ق.) و سمهودي (م.911ق.) به وجود كوهي بدين نام در مدينه تصريح كرده‌اند.

9.4. حد شمالي حرم مدينه

براي زدودن ابهام و تعيين موقعيت دقيق حرم مدني از سوي حكومت سعودي به سال 1378ق. كميته تخصصي تشكيل شد و حدود حرم مدني را تعيين كرد. بر پايه تحقيق اين كميته، حد شمالي حرم مدني همان كوه ثَور نزديك احد است.

10.     منابع جهت مطالعه بيشتر